Soñğı ike köndä Tatarstanda ğına tügel, Rusiädä dä Tatarstan prezidentınıñ süzläre iğtibar üzägendä. 7 yündä Mintimer Şäymiev İnterfax agentlığına birgän äñgämäsendä, Rusiäneñ Federatsiä Şurasın üzgärtergä kiräklege turında belderde. Bilgele bulğança, Rusiädä ike palatalı parlament eşli. Federatsiä Şurası – şunıñ yuğarı palatası. Monı qanunı räweştä 1993 yılnıñ 12 dikäberendä qabul itelgän Rusiä Konstitutsiäse bilgeli. Şura Rusiä töbäkläreneñ mänfäğätlären yaqlaw öçen buldırıldı. Ul waqıtta Şurağa ilneñ här töbägennän ike wäkil saylana ide. Berençe saylawlar 1993 yılnıñ 12 dikäberendä Rusiäneñ Konstitutsiäsen qabul itü buyınça uzğan referendum belän bergä uzdı. Ul waqıtta Tatarstan referendumda da, saylawda da qatnaşmadı. Şuña da, Federatsiä Şurasına da respublikadan wäkillär barı tik 1994 yılnıñ 13 martında ğına, Rusiä belän Tatarstan arasında federativ kileşü imzalanğaç qına saylandı. Şuranıñ berençe çaqırılışında Tatarstannı Mintimer Şäymiev belän Färit Möxämmätşin wäkil ittelär. Soñınnan yuğarı parlamentqa wäkillärne yullaw ısulı üzgärde. 1995 yılnıñ axırında Federatsiä Şurasın oyıştıru tärtibe turında qanun qabul itelde. Anıñ nigezendä, Şurada töbäkneñ qanun çığaru oyışması häm başqarma xakimiät citäkçeläre genä wäkil bula ala ide. Läkin 2000 yılnıñ 8 avgustında Federatsiä Şurasın yaña oyıştıru turındağı qanun qabul itelde. Anıñ buyınça, Şura äğzası itep töbäkneñ citäkçese yullağan wäkil quyıla başladı. Parlamentnıñ şuşı ısul belän bilgelängän yuğarı palatanıñ öçençe çaqırılışı 2002 yılnıñ 16 fevralennän eşli başladı. Şunı da äytep kitik, Tatarstannı xäzer Şurada Äqzäm Ğöbäydullin häm Aleksey Paxomov wäkillek itä.
Menä şunnan soñ Federatsiä Şurasına töbäklärdän kem genä yullanmadı da, kem genä qayğırtmadı alarnıñ mänfäğätlären. Wäkil bulıp bilgelänüçelär arasında yışraq töbäkkä bernindi dä qatnaşı bulmağan bay eşquarlar, başqa cirgä saylana almağan yäki elek xökümättä eşlägän keşelär yullana başladı. Şuranıñ äğzäläre arasında Ryazan’ ölkäsennän wäkil Räfqät Altınbaev, Novgorod ölkäsennän Gennadiy Burbulis, İnguşetiä respublikasınnan Vasiliy Lixaçev, Tıvadan Sergey Pugaçev, Altay respublikasınnan Ralif Safin bar. Xätta, zur summa aqça öçen wäkil wazifasın satıp ta alıp bula digän imeş-mimeşlär yörde. Östäwenä, Federatsiä Şurası äğzäläre soñğı arada törle qırın eşlärdä qatnaşu turında mäğlümätlär dä işetelä başladı. Monda törle cinayätlärdä ğäyeplängän eşquar Röstäm İsxaqovnı, şuşı könnärdä genä zur aqçalar, küptän tügel genä rişwät birü eşläre tiräsendä iseme yañğırağan Levon Çaxmaxçyannı, waqıtınnan alda Primor’ye wäkile buludan azat itelgän İgor’ İvanov häm başqalarnı iskä alıp bula.
Menä şundıy oçraqlarnı istä totıp, Tatarstan prezidentı federatsiä Şurasın oyıştırunıñ xäzerge tärtiben üzgärtergä kiräklegen belderde İnterfax agentlığına. Anda nigezdä aqça qapçıqları cıyılğan, üzläre wäkil itkän töbäkläreneñ mänfäğätlären yaqlarğa tieş buluğa da qaramastan, alar ul mänfäğätlär turında belmilär dä, dide Mintimer Şäymiev. Ul Rusiä parlamentınıñ yuğarı palatası niçek oyıştırılırğa tieşlege turında üz täqdimnären dä citkerde. Anıñ fikerençä, Şurada töbäkne cirle parlament citäkçese urınbasarı häm başqarma xakimiäte äğzäse wäkil bulıp torırğa mömkin. Älege tärtip Rusiä Konstitutsiäsenä dä qarşı kilmi, dip sanıy ul.
Rusiä parlamentınıñ yuğarı palatasın oyıştıru tärtibe küplärne qänäğätländermi, anı üzgärtergä kiräklege turında şaqtıydan süzlär yöri. Tatarstan prezidentınıñ da älege xaqta inde berençe genä äytüe tügel. Läkin moña qädär Rusiä prezidentı bu yünäleştä bernindi ğämällär dä qılmadı. Xäzer isä, belgeçlär fikerençä, Mintimer Şäymievnıñ täqdime tormışqa aşırğa da mömkin. Tatarstan prezidentınıñ avtoritetı zur, Putin anıñ süzlärenä qolaq sala, di alar. Federatsiä Şurası deputatları tiräsendäge şaw-şular Mäskäw kremleneñ üzenä dä zıyan salğanın iskä alğanda, Şäymiev täqdimnäreneñ bu yulı tiz arada qabul iteläçägenä ömet zur, dip yazıp çıqtı pänceşämbe könne Mäskäw gäcitläre.
Gölnaz İlgizär
