Ber törkem tatar jurnalistları belän milli matbuğat yazmışı turında söyläşäbez. “Tügäräk östäl” söyläşüendä qatnaştılar: ”Şähri Qazan” gäciteneñ baş möxärrire Mansur Mortazin, ”İrek mäydanı” gäcite xäbärçese Rimma Bikmöxämmätova, ”Xoquq häm xäyät” jurnalnıñ baş möxärrire Xälim Ğaynullin, ”Mäğrifät” gäciteneñ baş möxärrire Xösäin Väliäxmätov, ”Bezneñ gäcit” digän xosusi gazetanıñ baş möxärrire häm xucası İlfat Fäyzraxmanov. ”Tügäräk östäl” söyläşüen Rimzil Wäli alıp bardı.
Rimzil Wäli: Bu yulnı temanı az ğına tarraq alıyq äle. Äye, gäcit-jurnallar xäzer küp. Bäxetkä tatar matbuğat çaraları da arttı. Läkin tirajlar kimi dilär. Bigräk tä ”Watanım Tatarstan”, ”Tatarstan yäşläre” – däwlätneke bulmasa da, äkren genä şuışalar. Dimäk, uquçılar kimi. İkençe yaqtan, soñğı waqıtta xosusi gazetalar, jurnallar nol'dän öskä taba üsälär. Rimma, sezneñ ”İrek mäydanı” gazetagız utız meñgä yaqınlaştı. ”Aqçarlaq” ta şul tirägä yaqınlaşa. ”Bezneñ gäcit” unbiş meñnän qalışmıy. Qarasañ, tatar gäcitlärneñ, jurnallarnıñ sanı yartı millionğa citmi. Sovet zamanında ike millionğa yaqın ide. Dimäk, tatar matbuğat çaraları üzara yarışalar. Uquçılarnı ber bersennän tartıp alalarmı? Bäyräm könendä kiñäşik äle, äybätme yaña gäcitlärneñ çığu? Bez niçek itep uquçılarnı büleşik?
Tatarstan matbuğat ministrı urınbasarı bulıp eşlägändä matbuğat çaraları biş yözdän artıq ide. Bu çorda gazetalar arasında yarış bara, tirajları da bik töşmäde. Läkin iqtisat tiränäyä başlağannan soñ xosusi basmalar östenlek aldılar. Däwlättän yärdäm alğan basmalarnıñ tirajı kimüen, älbättä, xalıqnıñ aqçası bulmaw belän genä añlatmas idem. Bu bit şäxsi basmalarğa da qağıla. Minemçä, monda töp säbäp – däüläti basmalar uquçılarınnan, xalıqtan ayırıla baralar. Min unbişläp basmalar alam, kön sayın qarıym: qayberlären qarar öçen yartı minut ta citä, ä qayberlärenä tuqtalıp qalasıñ, uqımıyça bulmıy. Älbättä, min alarğa yazılam.
Rimzil Wäli: Qayberäwlär bälki unbiş sekundta uqıp tınıçlanırğa telider. Citdi gazetalarnı bit ozaq uqırğa kiräk. Bu äytkän süzläregez kemgä taş? ”Şähri Qazan” munitsipal' gäcitenäme, ällä xosusi gäcitkäme?
Xalim Ğaynullin: Min monda taş artırğa cıyınmıym. Bügenge köndä bu xökümätneñ säyäsäte dip min añlıym. Ägär dä miña gazetanı çığarırğa aqça tülilär ikän, min artıq köçänmiçä dä yäşi alam.
Mansur Mortazin: Räsmi gäcittä eşläp kilgän keşe bularaq häm yañadan räsmi gäcitkä kilgän keşe bularaq şunı äytäsem kilä. Räsmi gäcitlärneñ xälläre bik räxät dip äytmäs idem. Şäxsi gäcitlär, älbättä, närsä teläsälär, şunı yazalar, berkemdä bernärsä dä äytmi. ”Watanım Tatarstan” gäcitendä eşlägändä, ansın dä birergä kiräk, monısın da birergä kiräk ide. ”Şähri Qazan”da alay uq tügelder dip uylıy idem min. Kilep eşli başlağaç qına kürdem, Prezident apparatınnan da şaltıratalar monı birergä kiräk dip, şähär xakimiätennän kilgän qararlarnı äytkänem dä yuq. Älbättä, şundıy räsmi xäbärlär belän gäcitlärne tutırğannan soñ, gäcit inde şaqtıy küñelsezlänä. Läkin räsmi gäcitlär monnan qaça almıylar. Ägär dä xakimiät uylansa, bu räsmi ğacizlärne yäşätüneñ, alarnıñ sanın arttırunıñ uñay yulın tabar ide. Mäsälän, bez räsmi xäbärlärdän qaçar öçen atnağa ber tapqır quşımta formasında birä başladıq. Bu bezgä östämä çığım – käğäz dä kiräk, eşlägän keşelärgä dä aqça tülärgä kiräk. Läkin däwlät bezgä anıñ öçen tülämi. Bez nindider yullar tabır idek, räsmi xäbärlärdän qaçar öçen, ägär dä xakimiät bezgä yärdäm itsä.
Rimzil Wäli: ”Rossiyskaya gazetanı” uqıym, zur gäcit. Qanunnar da küp bastırıla. Läkin min bik küp mäğnä, küp mäğlümat tabam. Ä minem qarşıda matur gäcit – yoldızlar, ikençese - tatar yoldızları. Berniçä isem häm berniçä räsem. Xaqı da berse- yegerme täñkä, ikençese – utız ike täñkä. İlfat, sez niçek uylıysız bu turıda?
İlfat Fäyzräxmanov: Bez tiraj kimi, tiraj kimi dip zarlanabız. Poçta belän min elemtädä toram. Älbättä, sovet çorındağı kebek tirajlar yuq xäzer. Bügen internet bar, televidenie köçäyde. Bezdä xäzer ber uquçını biş gäcit awlıy. Bu bit bazar, bazarda kemnänder yärdäm kötü – minemçä döres pozitsiä tügel. Mäsälän, min räsmilektän qaçu yulın kürsätä alam. Räsmilekne tuqtatır öçen, kemnänder aqça alunı tuqtatırğa kiräk. Miña da möräcäğät itüçeläre buldı, äydä sineñ belän bergä eşlibez dip. Min äyttem, miña berkemneñ dä aqçası kiräkmi. Gäcitneñ bäyäsen kütärmiçä genä, formatın arttırdım. Räsmi xäbärlär bezneñ gäcittä dä bar.
Rimzil Wäli: Şäxsi gäcittä öç-dürt keşe eşli, räsmi gäcittä – utız-qırıq. Sezgä bit awırğaraq turı kilä. Niçek xäl itäsez?
Mansur Mortazin: Ölgerergä kiräk. Här jurnalist ta fanat bulırğa tieş.
Xälim Ğaynullin: Bäxäskä keräsem kilä. Äle genä äytelde, xökümät birgän aqçağa yäşäp bula. Anda qırıq, ille keşe dä asrarğa mömkin. Busı berençedän. İkençedän, räsmi xäbärlär belän tulğan dibez. Räsmi xäbärlärneñ buluı sezneñ jurnalistlarğa icat belän şöğellänü öçen mömkinlek aça. Räsmi xäbärne birü belän öç-dürt keşe şöğellänsä, ä qalğan qırıq keşe bit azat. Möhim mäs'älälär kütärelgän mäqälälär yaza, rayonğa çığıp awıl xälläre belän tanışa, üzläreneñ ostalıqların kamilläşterä alalar. Yäğni gäcitne şomartu, uquçılar belän aralaşu mömkinlekläre arta digän süz. Bolar soñğı yıllarda, bazar yullarına kergäç bette.
Xösäyen Väliäxmätov: Min uylap toram da, tağı ber qat uylap quyam. Berençe inqilabqa qädär tatar matbuğatı sanı az bulğan. Närsädän tuğan soñ bu? Bügen bez gazetalar, jurnallar sanı arta dibez. Dimäk, alarğa ixtıäc bar.
Rimzil Wäli: Sezgä konkurentmı İlfat Fäyzraxmanovnıñ ”Bezneñ gäcite” yäki ”İrek mäydanı”? Sezneñ uquçılarnı tartıp alalarmı?
Xösäyen Väliäxmätov: Min kileşmim Mansur belän dä, İlfat belän dä. Ägär dä uquçılar bar, jurnalist üzläreneñ uquçılarına cawap birä ala ikän, eş konkurentsiädä tügel, eş kiräk buluda. İke keşe belän dä gäcit çığarıp bula, yegerme keşe belän dä.
İlfat Fayzraxmanov: Konkurentsiä dä bulırğa tieş, sälämät konkurentsiä. Bügen här awılnıñ üz gäcite bar. Konkurentsiädän qurıqmasqa kiräk. Ägär dä keşegä ”Bezneñ gäcit” oxşamıy ikän, başqa gäcitlär bar, mäsälän, ”Şähri Qazan”, ”İrek mäydanı”. Räxim itsennär. ”İrek mäydanı” belän bez bik dus yäşibez.
Rimma Bikmöxämmätova: Uquçı üze telägän gäcitne saylıy. Bu normal' küreneş. Başqortstanda, mäsälän, xosusi gäcitlär yuq, ä bezdä bar. Dimäk keşe üze telägän gäcitne saylıy ala. Saylaw mömkinlege bar.
Rimzil Wäli: Erotik häm censi temalar belän mawıqqan gäcitlär bar. Alarnı bik küpläp alalar. Ä säyäsätne alarmı?
Mansur Mortazin: Yuq, xalıq xäzer bik artıq citdi bulmağan mäs’älälärgä tartıla. Ä iqtisadi, säyäsi temalarğa yazılğan äyberlär küpçelek xalıqqa barıp citmi. Anı uqırğa da telämilär. Xätta uqığan keşelärneñ dä, intelligentsiäneñ dä artıq isläre kitmi. Dimäk bezgä şundıy gäcitlärne uquçılarnı tärbiälärgä kiräk.
Rimma Bikmöxämmätova: Citdi temalarğa omtılmıylar diügä qarata minem şuşını äytäsem kilä. Räsmi gäcitlär qatlawlı temalarnı bik butalçıq itep yazalar. Şul temalarnı añlap, ğadiläşterep, ciñel yazuçı yuq.
İlfat Fäyzraxmanov: Min televideniedä informatsion bülekne citäklädem. Anda revolyutsiä yasarğa turı kilde. Äytik ber oçraşu, çara xakimiät tarafınnan ütkärelä. Ber jurnalistıbıznı anda cibäräbez. Tulı ber abzatsnı yaza, kem qatnaştı, kem çığış yasadı, kem qaya utırdı. Otçet kitte. Miña bu qızıq tügel. Ä kemneñ nindi süz äytüe, annarı nindi qarar qabul itelüe, anı ğämälgä quyu – menä miña närsä qızıq. Şunı yazarğa kiräk. ”Bezneñ gäcittä” min säyäsät turında ber miäkälä yazğan idem. Üzem belän bäxäsläştem. Ütkän waqiğalarğa analiz birep, plyusların, minusların kürsättem. Başına da quydım: ”İlfat Fäyzraxmanov şaytan belän qıçqırıştı”,- dip. Minem şaytanım qotırta ul naçar dip, min äytäm yaxşı dip. Bu bit säyäsätne az ğına bulsa da ciñeläytü.
Xälim Ğaynullin: Berniçä yıl elek min ”Azatlıq” radiosı xäbärçese Färidä Xämit belän oçraşqanda ul äytte: ”Sezneñ Tatarstanda çığa torğan basmalarnı qarap çığam, läkin bernärsä dä añlamıym. Fälän keşe oçraştı, närsä söyläştelär, ni öçen ul keşelär çit ildän kilgän, kirägen yazmıylar. Sez üzäk kanallarnı qarıysız bit, şundıy lavina kebek waqiğa bula, läkin alar qaymağın ğına birälär, iñ töp mäs’äläne alğa çığaralar.
Rimma Bikmöxämmätova: ”Komsomol'skaya pravda” - sarı matbuğat. Läkin alar säyäsätne dä, iqtisatnı da, başqa mäs’älälärne dä birälär.
Rimzil Wäli: Mansur äfände, şähärneñ üz gazetasın yasıysıñmı, yuqmı? Ällä mäğlümat bazarı tuldımı?
Mansur Mortazin: Bezgä digäne qalırğa tieş äle. Tırışabız. Bezneñ tuqsanınçı yıldan qalğan apparatura, programmalar. Şuşı texnik yaqtan bayığaç, äkrenläp gäcit üzgärer dip uylıym min. Awıl temasına da yazaçaqbız. Ä millät teması Qazanda inde tulıp yata. Ägär dä bez citmeş-siksän protsent şähär gazetası bulabız ikän, bezgä qarşı töşärgä kiräkmi dip uylıym min. Minemçä, räsmi gazetalar da, şäxsi gazetalar da çığarğa tieş. Däwlät tä üzeneñ gazetasın totarğa tieş. Bolarğa qarşı kilergä yaramıy.
Rimzil Wäli: Äñgämäneñ axırında darığızğa da berük soraw birim äle. Sezneñ basma öçen mäğlümat bazarında urın barmı? ”Azatlıq” radiosı öçen bazar bik zur. Anıñ äle un protsentına da kerep citmägänbez.
Xälim Ğaynullin: Bezneñ jurnal ”Xoquq häm xäyät” dip atala, tatar häm urıs telendä çığa. Bıyıl bez anıñ tuqsan biş yıllığın ütkäräbez. Jurnal tuqsan biş yıllıqqa kilep citkän ikän, dimäk anıñ kiläçäge bar. Bügen bez demokratik däwlätne şundıy basmalardan başqa tözi almayaçaqbız. Qızğanıçqa qarşı Rossiädä başqa wäzğıät. Çit illärdä xoquqi mäs'älär buyınça ayırım kanallar eşli. Televidenie bar, maxsus gäcitlär, jurnallar çığa. Monıñ belän däwlät üze şöğellänä.
Xösäin Väliaxmätov: ”Mäğrifät” gazetası yegerme bişençe yılda Finlyandiyädä çıqqan. Redaktorı Xäsän Xämidullanı işetkänegez bardır. Läkin eş isemdä tügel. İxtiac bulu kiräk. Ägär möxärrir şuşı ixtiacnı kürä belä ikän, ul ällä nindi yullarnı taba.
Rimma Bikmöxämmätova: ”İrek mäydanı” gazetası. Bez xalıq telägänen eşläsäk, tiraj üsär dip uylıybız. Urın bulır dip ışanam.
Mansur Mortazin: Äytep kittek bit, altı yöz tatar. Alarnıñ un ğına protsentı uqısa da, ”Şähri Qazan” gäciteneñ tirajı altmış meñ bulır ide. Bez mömkin qädär buldıralğança tırışıp qarıybız. Ä xalıqnıñ mönäsäbäte şuşında kürenäçäk. Küptän tügel şähär duması utırışında buldım, böten söyläşülär urıs telendä alıp barıla. Monı kürgäç, älbättä, käyef töşä.
İlfat Fäyzraxmanov: ”Bezneñ gäcit” beryaktan räsmi gäcit, beryaktan xosusi gäcit dip uylamasınnar. Gäcitlär bügen kübäyde. Sarı gäcitlär dä bar. Bazarğa pıçraqlıq ta kilep kerde. Xalıq üze saylıy. Şuña kürä sälämät konkurentsiä bulsın.
Rimzil Wäli: Äle bu Tatarstan, Qazan mäğlümäte. Ä Rusiä töbäklärenä, Uralğa, Sebergä kitsäk bazar äle buş. Şulay itep Tatarstan matbuğatı köne qotlı bulsın häm urtaq mäğlümat bazarında urtaq tıñlawçılarıbız häm uquçılarıbız belän yäşärgä nasıyp bulsın.