Bügenge ”tügäräk östäl” söyläşüeneñ teması bik ğadi häm çeterekle. Tatar mäxälläse häm möselman mäxälläse. Mäxälläne xäzerge tel belän äytkändä mikrorayon dip añlarğa da bula. Yäşäw urını da, tuplanğan cämäğätçelek din, yäki mädäniät, millät bilgese belän berläşterelgän xalıq häm anıñ oyışuı, anıñ citäkçeläre, urtaq ğämälläre. Şulay kilep çıqtı, xäzerge zamanda ber däwlättä yözlägän millät wäkile, törle din wäkilläre yäşäp yatalar. Tatarstanda, Qazanda yäki Bögelmädä dä menä siña barı tik tatarlar ğına digän ber genä kvartal, ber genä öy yuq. Menä siña çuaşlar yäki urıslar ğına yäşi torğan urın da yuq. Milli yaqtan çuar şähärlär, mikrorayonnar ayırım milli töslärgä buyalmıy, yäki zurraq millät tä'sire astında ğömer itä. Barı tik awıllarda ğına millättäşlär tuplanıp yäşi. Ä nigä millättäşlär belän bergä yäşämäskä tieş? Şähär şartlarında milli törkem bulıp yäşärgä mömkinme? Men şul turıda söyläşüdä bez Rusiäneñ möftilär şurası räise Rawil Gaynetdinneñ, Tatarstan diniä nazaratı citäkçese urınbasarı Wälulla Yaqupnıñ, Çuwaşiä möselmannarnıñ citäkçese Al’bert Kıyrganov fikerlären işeterbez. Tatar mäxälläse, möselman mäxälläse bügen mömkinme? Ul qayda, niçek oyışa? Menä şuşı ”tügäräk östäl” söyläşüendä Därwişlär bistäsendä yäşäwçe Nazıyf Xämitov, jurnalist Landış Xarrasova qatnaşalar. Äñgämäne Rimzil Wäli alıp bara.
Rimzil Wäli. Landış, tatar kongressınıñ eşläre komissiäsendä mäxällä turında süz niçegräk çıqtı?
Landış Xarrasova. Din komissiäsendä utırışı üze şul temağa bağışlanğan ide. Mäxällä: ütkäne, bügengese häm kiläçäge digän tema. Anda Rinat Zakirov mäxällälär milli bulırğa tieş dip basım yasasa, Rawil xäzrät Gaynetdin Rusiä külämendä milli mäxällä yasaw mömkin tügel dide, çönki törle millät wäkilläre yäşi, ayırım tatar mäxälläsen yasıy almıybız.
Rawil Gaynetdin çığışınnan özek. Soñğı waqıtta Tatarstanda yäşägän ğalimnärebezneñ fikerençä, mäxällä ul barı tik dini xayat belän genä yäşäw tügel, xalıqnıñ millät bularaq saqlanu häm älbättä anıñ ixtisadi, ictimaği yaqtan da citdi urın alırlıq ber oyışma. Ägär Tatarstanda mäxällä ul cirle däräcäsendä xakimiät däräcäsenä kütärelä ikän, ul ber mäs'älä. Ämma bezneñ Rossiä Federatsiäse küp millätle, küp dinle ikän, bezneñ möselman mäxälläläre bulsın. Mordoviädä bulsın, Çuwaşiäda bulsın. İslam mäxälläse bularaq anda tatar mäxälläsen oyıştırabız dip äytäbez ikän, anda bezneñ xäyriä eşlären itüçelär bulsın, bez üzebezneñ iqtisadıy buldırıp, üzebezneñ säyäsätebezne, şul rus pravoslav çirkäwe dä, rus ictimaği oyışmalarnıñ xezmät däräcäsenä kütäräbez dip uylıybız ikän, bu älbättä, xata bulaçaq.
Rimzil Wäli. Çınnan da, milli-mädäni avtonomiä, yäki ictimaği oyışma wäkile küzennän qarasañ, tatarlar mäxälläse bulırğa mömkin. Din eşleklese, älbättä, din qärdäşeneñ milläten soramıy. Nazıyf äfände, sez niçek qarıysız bu mäs’älägä?
Nazıyf Xamitov. Ägär dä qayber mäs’älälärneñ tarixına küz salsaq, revolyutsiägä qädär Tatarstanda ike meñ ike yöz mäxällä yäşägän. Revolyutsiä waqıtında alar cimerelde. Min awıldan Qazanğa kilgäç, monda berençe tapqır mäxällä digän süzne işettem. Ber törle äytkändä, ul urın digän süz. İkençe törle äytkändä, bu mäçet qarşında oyışqan ber cämğiät oyışması. İñ baştan, öy, annarı kvartal bulırğa mömkin.
Rimzil Wäli. Mäxällä – ictimaği oyışmamı, dini oyışmamı?
Nazıyf Xamitov. Ä min yortım yanında mäxällä baqçasın tözep quydım. Anda buşlay çäç aldırıla. Şunda uq bağanağa Gabdulla Tuqay şiğerlären elep quydım.
Rimzil Wäli. Dimäk, sezgä mäçetkä dä yörise yuq, söyläşergä urınığız bar.
Nazıyf Xamitov. Wälulla xäzrät tä mäxälläne oyıştırğan turında belä. Min alarğa ber niçä märtäbä möräcäğät ittem. Min mäxälläne oyıştırğan waqıtta, sez rizalığıznı birep kilegez, didem. Alar kilmäde. Miña ustavın birdelär.
Landış Xarrasova. Menä Wälulla xäzrät äytte, mäxällälärne şähärlärdä JEU qarşında tözep bula dip.
Wälulla Yaqup. Tatar möselmannarnı mäxällä eşlärenä tartu ike yul belän irsezgä bula. Berençe – äğzalıq prinsipı. Bu prinsip yuridik yaqtan saqlanırğa tieş. Şähärlärgä kilgändä, anda da mäxällälärne buldırırğa mömkin. Mäçetlärdä babaylar küp, alar aktivistlar. Alarğa zur etajlı öylärne terkätergä bik faydalı bulırğa mömkin.
Nazıyf Xamitov. Mäxällälärdä millätlärne bülergä kiräkmi, çönki annarı skandal başlana.
Rimzil Wäli. Qanunğa sıyıp bettegezme?
Nazıyf Xamitov. Miña äyttelär, äydä mäxälläne mäçet qarşında oyıştırabız. Ä anda oyıştırsaq, bezneñ intelligentsiä yörmiäçäk. Ä xäzer monda böten zıyalılar yörilär.
Rimzil Wäli. Tatarça söyläşsä, bismillanı äytsä, bula inde. Ä qış köne baqçada salqın tügelme?
Nazıyf Xamitov. Yuq, qış köne dä eşli.
Rimzil Wäli. Minem añlawımça, mäxällä – ul şuşı töbäktä, şuşı yortlarda yäşägän keşelärneñ ber cämğiäte, keşeläre yäki şul urınmı?
Nazıyf Xamitov. Mäxällä äğzäse dip atala inde. Mäçet belän butarğa yaramıy. Mäxällägä mäçet kiräk, mäçetkä mäxällä kiräkmi. Mäxällädä bez här keşegä kartoçka açıp quydıq. Anda keşeneñ biografiäsen yazdıq.
Rimzil Wäli. Çınnan da, sezneñ nindi maqsat, ni öçen kiräk buldı? Här keşeneñ üz yortı, fatirı, eşe bar.
Landış Xarrasova. Din komissiäse utırışında mäxälläneñ berençe maqsatı – tatarlarnı berläşterü didelär.
Nazıyf Xamitov. Tatarlarnı ğına berläştersäk, qarşılıq kilep çığa.
Rimzil Wäli. Ä üzara nindi teldä söyläşäsez?
Nazıyf Xamitov. Tatarça ğına söyläşmibez.
Rimzil Wäli. Ä qarşılıq nidä soñ? Bu eş Penzada yäki Mäskäwdä mömkinme?
Nazıyf Xamitov. Qarşılıq bolay kilep çıqtı. Ber qarçıqqa sez monda yörmägez, mäçetkä yöregez, dip äytkännär. Şunnan soñ miña şul äğzälär yörmi başladılar.
Rimzil Wäli. Mäxällä mäçetkä konkurent bulıp çığa meni? Ä sezgä qarşı töşüçe, kürşelär, alar arasında urıslar da bardır, alar niçek qaradı sezneñ cıyılıp utıruğa?
Nazıyf Xamitov. Andıy xäl bar ide. Çüplektä yasadım bit mäxälläne. Min qoymağa: ”Alla saqlasın!”, annarı ”Ädäm balası, ni xälläreñ bar?” dip yazıp quydım. Şuşı süzlärne uqığaç, keşelär çüpne tükmi başladılar. Xäzer miña bötenese, rusları da, tatarları da xörmät belän qarıylar.
Rimzil Wäli. Ä sezneñ işegaldında tärtip bozu, pıçratu kimemädeme şunıñ näticäsendä?
Nazıyf Xamitov. Xäzer çüpne maxsus konteynerğa taşıy başladılar, ä elek çoqırğa tükkännär. JKUdan kilep, ağaçlar utırttılar.
Rimzil Wäli. Bu nindi uramda?
Nazıyf Xamitov. Bu Solidarnost' uramında urman qırında. Ekologiä ministrlığınnan kilep, qaradılar anı.
Rimzil Wäli. Dimäk, mäxällä tabiğät'ne saqlaw öçen dä kiräk. Ä qunaqlarıbızdan sorıysı kilä, ä nişläp bezneñ ber genä mäxällä?Ä nigä un, yäki yöz tügel ul?
Landış Xarrasova. Al'bert Kırganov äytte, citmeş-siksän yıl dinsezlektän soñ mäxällä tözü tiz genä bula almıy. Xäzerge şartlarda anı tezü mömkin tügel.
Al'bert Kırganov. Revolyutsiäğa qädär bulğan mäxällälär sistemasında imamnarnıñ da, mäxällälärneñ dä, sotsial' däräcäläre dä bötenläy başqa ide. Xalıq ta bik dinle ide. Annarı, xökümät tarafınnan imamnarnıñ ayırım däräcäse bar ide. Ul awılnıñ citäkçese şikelle ide. Qız balalar abıstaylar yannarında tärbiälänep, möselman xatınnarı bulıp üstelär.
Rimzil Wäli. Mäxällä – ul şul uq prixod, obşçina tügel meni? Mäçetkä kilep, imanlıq turında söyläşmilär meni?
Nazıyf Xamitov. Yuq, mäxällä ruxi yaqnı ğına qarmıy bit. Ul böten problemalarnı ala.
Rimzil Wäli. San-Fransisko yanındağı Berlingeym bistäse bar. Ber niçä distä yıl ber uramda tatarlar toralar. Üzlären mäxällä dip sanıylar. Xel'sinkida tatar keşeläre aqça cıyıp bina alğannar küp yıllar elek. Şunda konsertlar, cıyılışlar ütkärälär. Şul uq bina mäçet bulıp ta xezmät itä, mondağı tatarlar mäxällä bulıp toralar. Rossiä külämendä yäki başqa illärdä ber tatar ğailä tügel, ä yöz tatar ğailäse yäşäw räweşen berläşterä ala mikän?
Nazıyf Xamitov. Berençedän, araqı eçüdän tuqtarğa kiräk.
Rimzil Wäli. Eçmägän keşe, sport belän şöğelläner öçen, yäki şiğerlär uqır öçen, konsert quyar öçen, mäxällädä berläşsä, yarıymı?
Nazıyf Xamitov. Älbättä.
Rimzil Wäli. Azinoda ber yortqa yöz tatar ğailäse kilep urnaşqan dip küz aldına kiterik. Dimäk, monda tatarlar yöri torğan apteka, balalar baqçası, tatarlar mäktäbe, mäçet açırğa mömkin. Mäxällä bulıp tormış alıp baralar. Şulay bulırğa mömkinme? Işanasızmı? Bez tatarlar, bäyräm ütkäräbez, kürşe apaylarıbız qıyıq qaramasmı?
Nazıyf Xamitov. Alarğa röxsät birergä kiräk.
Rimzil Wäli. Mäxällä bulmaw, tatarlarnıñ, möselmannıñ mesken bulıp kimep yäşäwenä, kimep baruına taesir itkänme?
Nazıyf Xamitov. Ägär dä bezneñ mäxällä sisteması saqlanğan bulsa, ruxi saqlanış bulğan ide. Mäxällälärne yañadan tergezsäk, şähär yortlarında da milli tormış qaynap torır.