Элекке елларда төбәктә кытайлар саны бер миллионнан да азрак булса, бүгенге көндә китерелгән хан кытайларның саны 16 миллионга җитә. Уйгыр һәм башка төрки милләтләрнең саны да шул чамасы.
Уйгырлар белән хан кытайлар бер-берсеннән бөтенләй аерым дөньяда яши диярлек. Берничә ел элек "Uygur Onlinе" исемле интернет сайтының төбәк турындагы фикер сораштыру нәтиҗәләре билгеле булган иде. Әлеге интернет-сәхифә китергән мәгълүматларга күрә, 96% кытайның уйгыр танышы юк. Уйгырларның исә 91%ы кытайлар белән аралашмый икән.
– Мин анда туып үскәнгә, бөтен гаиләм анда булганга хәзер сезнең бу сорауга җавап бирә алмыйм. Мин аларның язмышы өчен борчылам. Әмма юллары бар аның. Мин инде Кытай мәгълүмат чаралары язганның артында нәрсә булып ятканны аңларга өйрәндем, шундый тәҗрибәбез дә бар. Мин фаразлаган әйберләрнең 95% дөрес булып чыга.
– Теләгән кешенең аннан китү мөмкинлеге бармы?
– Үзем мин 2002 елда китәргә мәҗбүр булдым. Мин урамнарга чыгып, хакимиятләргә каршы кычкырып йөргән кеше түгел идем. Мин гади бер журналист, язучы идем. Халкым белән бергә булырга, үз телемдә сөйләшергә теләдем. Шуның өчен китәргә мәҗбүр булдым. Инде менә 10 ел мин халыкара җәмәгатьчелеккә уйгырларның бу хәсрәте турында аңлатырга тырышам. Көнчыгыш Төркестанда ватанпәрвәр, милләтпәрвәр, халкын сөйгән гадел кешеләрнең чит илләргә чыгуы бик авыр. Аның өчен 100-200ләп документ имзаларга, шуның кадәр рөхсәт алырга кирәк. Мин инде 10 елдан артык әниемне күрмәдем. Кардәшләремне монда китерергә, алар белән башка берәр җирдә очрашырга тырышсам да аларга Кытай хакимиятләре чыгарга рөхсәт бирми. 2009 елның 5 июленнән бирле бертуган энем минем белән телефонда сөйләшә алмый, рөхсәте юк. Чил илләрдә яшәүче уйгырлар ата-анасын күмәргә дә кайта алмый. XXI гасырда яшәү шартларымы бу?
Европаның Франция, Һолландия, Швеция, Норвегия, Австрия, Германия илләрендә бу атнада 2009 елгы вакыйгаларны искә алу чаралары үтә. 6 июль Франкфурттагы Уйгыр мәдәният мәркәзендә матәм чарасы үтәчәк. Шулай юк соңрак биредә белгечләр катнашында 26-29 июнь көннәрендә Лүкчүн каласында булган вакыйгаларны тикшерер өчен бер очрашуга әзерлек бара. Мүнһен шәһәрендә искә алу чараларын Бөтендөнья уйгыр корылтае уздыра.
