Надир Дәүләт мирасы һәрьяклап өйрәнүгә лаек

Надир Дәүләт татарның тарихи ватаны саналган җирләрдән читтә гомер итсә дә, татар халкының үткәнен җентекләп өйрәнгән, киләчәге өчен ихлас борчылып яшәгән олуг галим иде. Татар тарихын ул илдә һәм дөньяда булып яткан вакыйгалар бизмәненә салып тикшерде. Шуңа да аның хезмәтләре шул вакыйгалар эчендә кайнаган шаһит күзлегеннән язылган сыман иде.

Язып кына калмады, ул бу вакыйгалар турында кызыклы вә мавыктыргыч итеп сөйли дә белә иде. Ихтимал, моңа аның дистә елдан артык радиода эшләү тәҗрибәсе дә ярдәм иткәндер. Надир Дәүләт күпсанлы фәнни конференцияләрдә катнашты, төрле телевидение каналларында көнүзәк темаларга чыгышлар ясады.

Ике әтием

Надир Дәүләт 1944 елда Кытайның Мукден каласында туа. Әти-әнисе Ибраһим һәм Рокыя Дәүләткилде большевизм диктатурасыннан качып киткән татар зыялылары була, Манҗуриядә андагы татарлар тормышы турында "Милли байрак" газетын (Гаяз Исхакый нигез салган басма - ред.) чыгаралар.

1945 елда совет гаскәре Манҗуриягә бәреп керә һәм Кытайда сыенган күпләгән татар кулга алына. Рокыя һәм Ибраһим Дәүләткилдене шпионлыкта гаепләп 10 ел төрмәгә хөкем итәләр һәм икесен ике якка ГУЛАГ лагерына озаталар. Бер яшьлек Надир бабасы белән кала. Берничә айдан бабасы вафат булгач, аны андагы бер мәрхәмәтле татар гаиләсе - Әхтәм һәм Гайниҗамал Ильясовлар уллыкка ала.

Әйткәндәй, Надир абыйның Азатлыктагы тәхәллүсе — Әхтәм Ибраһим иде. Ибраһим — тудырган әтием, Әхтәм — үстергән әтием дип әйтә иде ул.

Азатлыкта эшен тәмамлап, докторлык диссертациясен яклаганнан соң Надир Дәүләт Төркиягә кайтып китә һәм фәнгә чума. Әмма журналист эшен дә ташламый. Азатлыкка Төркиядән андагы вакыйгалар, татарлар тормышы турында ул даими хәбәрләр биреп торды.

Галим һәм журналист

Надир Дәүләт — 20дән артык монография, дистәләрчә фәнни мәкаләләр авторы. Дүрт китабы татар телендә басылып чыкты, шуларның икесеннән — Милләт мәҗлесе һәм Милләт белән Совет арасында китабыннан өзекләр Азатлык сәхифәсендә дөнья күрде һәм дулкыннарында яңгырады.

БУ ТЕМАГА:

Надир Дәүләт. Милләт белән Совет арасында

Галим һәм журналист — беренче карашка бер-берсеннән ерак кәсепләр — Надир абыйда ничектер табигый сыеша иде. Журналист Әхтәм Ибраһимга үз фикерләрен төгәл вә мантыйклы итеп җиткерүдә галим Надир Дәүләт ярдәм итте. Әгәр язмада ниндидер фактлар җитмәсә, хилафлык булса, ул аны тиз арада табып җибәрә, төзәтә иде.

Надир Дәүләтнең соңгы китабы да Азатлык турында. Ул инглиз телендә язылган. "A quest for independence. Voice of Tatars at Radio Liberty". Татарчасы — "Бәйсезлек эзләү. Татарларның Азатлык радиосындагы тавышы". Автор аңлатмасында болай дип яза:

Мирасы турында

1. Надир Дәүләтнең татар халкы өчен башкарган эшен, фәнни мирасын ничек бәяләр идегез?
2. Аның татар тарыхына кагылышлы кайсы хезмәтен аеруча әһәмиятле дип саныйсыз?
3. Татар теленә әлегә терҗемә ителмәгән кайсы хезмәтен терҗемә итергә кирәк дип уйлыйсыз?
4. Надир Дәүләтнең исемен ничек мәңгеләштереп була?

Шушы сораулар белән без Надир Дәүләтнең шәхсән үзен дә, аның фәнни хезмәтләрен дә яхшы белгән ике галимгә мөрәҗәгать иттек.

Юлай Шамилоглы, Висконсин университетының мәртәбәле профессоры, хәзерге вакытта Казакъстанның Нурсолтан Назарбаев исемендәге университеты профессоры

1. Надир абый татар җанлы, милли рухлы тарихчы иде. Татар диаспорасында туып үскән, гаиләсе большевиклар корбаны булганга ул үзе коммунизмга каршы, татар халкы, төрки халыклар тарафлы иде. Ул үскән дәвердә андый фикерләрне Совет берлегендә әйтергә мөмкинлек булмаган. Совет берлегендә үскән татарларның менталитеты да диаспорада яшәгән татарлар менталитетыннан күп мәсьәләдә аерыла.

2. Аның төп хезмәтләре буларак шушы әсәрләрне искә алыр идем:

• Rusya Türklerinin Milli Mücadele tarihi (1905-1917) (Русия төркиләренең милли көрәш тарихы (1905-1917))

Надир абый бу китабында Казан татарлары, Кырым татарлары һәм Азәрбайҗан төркиләре милли хәрәкәтенең 12 еллык тарихын сурәтли.

• 1917 Ekim İhtilali ve Türk-Tatar Millet Meclisi (1917 елгы Октябрь инкыйлабы вә Төрки-Татар Милләт Мәҗлесе)

Надир абый бу китабында инкыйлаб чорында татарлар һәм башка төрки халыкларның үзләренә тиң хокукларны казану максатында сәясәт корып Милли мәҗлесләр оештыруын тасвирлый.

• İsmail Bey (Gaspıralı) (Исмәгыйль бәй (Гаспралы))

Төркиядә Исмәгыйль Гаспрински турында язылган мөһим әсәрләрнең берсе.

• Rusya Mültecileri: Uzak Diasporaya Savrulan Tatarlar (Русия мөһаҗирләре: читкә куылган татарлар)

Надир абый бу китабында читтә төрле өлкәләрдә яшәүче татарлар тарихын һәм тормышын аңлата.

Бу китаплардан тыш тагын бер хезмәтне искә алу кирәк:

• Milletlerarası Çağdaş Türk Alfabeleri Sempozyumu (Заманча төрки әлифбалар халыкара симпозиумы)

Уртак төрки әлифба кору максатында 1991 елда Мармара университетында төрки халыклар әлифбасына багышланган симпозиум үткәрелде. Белүемчә, аның оештыручысы Надир абый иде һәм материаллар җыентыгы редакторы да ул булды.

3. Надир абыйның милли хәрәкәт, Милли мәҗлес һәм татар диаспорасы турында китаплары Русиядәге татарлар өчен аеручы кызык булырга тиеш. Татарстанда чыккан һәр китапны укып барырга мөмкинлегем юк, әлбәттә, анда да галимнәр бар. Карашларында аерма булырга да мөмкин. Табигый, татар диаспорасы белән кызыксыну һәрвакытта бар. Надир абыйның кайбер әсәрләрен инглиз телендә чыгару да дөрес булыр иде.

4. Иң азында Надир Дәүләт истәлегенә мәкаләләр җыентыгын чыгару дөрес булыр иде. Галимнәр дөньясында шундый тәртип бар. Бәлкем бу эшне мин үз кулыма алырга тиештер.

Аннары ул Татарстан Фәннәр академиясенең чит ил әгъзасы иде. Бәлки аның исемендә Татар милли тарихын өйрәнү бүлеге булдыру урынлы булыр иде, тик хәзерге шартларда бу мөмкин микән. Аның хезмәтләренең библиографиясен чыгару эшен бәлкем тормыш иптәше Берил ханым оештыра алыр, аннары аның мәкаләләрен җыеп чыгару да файдалы була ала. Бәлкем моны Төркиядә эшләү кулайдыр. Аннары инде татарча йә русча да чыгарып була.

Искәндәр Гыйләҗев, Татар энциклопедия институты мөдире

1. Надир Дәүләт — татар тарих фәнендә уникаль урын алып тора. Әгәр дә без аны чордаш галимнәр, урта буын татар тарихчылары белән чагыштыра башласак , аерма шундук күренә — без күп очракларда һаман да совет фәне билгеләгән кысалардан, стереотиплардан аерыла алмыйбыз, тарихи вакыйгаларны еш кына күнегелгәнчә бәялибез. Надир Дәүләт хәтта шушы формаль яктан бездән һәрвакыт тирән аерылып торды. Әлбәттә, татар тарихына аның карашлары да үзгәрәк иде — мөстәкыйль, тирән, киң колачлы. Шуңа күрә аның һәрбер хезмәте безнең өчен кызыклы, яңача яңгырады. Надир Дәүләт хезмәтләре ХХ йөз башы татар тарихын өйрәнүдә һичшиксез бик олы урын алып тора.

2. Надир Дәүләтнең мин белгән хезмәтләре барысы да диярлек игътибарга лаек. Чөнки, әйткәнемчә, алар нык уйлану өчен нигез булып торалар. Тарихи хезмәтнең төп вазифаларның берсе — шул тугел мени? Татарча "1917 ел Октябрь инкыйлабы вə төрки-татар Миллəт Мəҗлесе" һәм "Миллəт белəн Совет арасында. 1917 елгы Октябрь инкыйлабы: Русия төркилəренең яшəеш өчен көрəше" хезмәтләрен аеруча әһәмиятле дип саныйм. Тарихчы бу китапларында күптəннəн башланган эшчəнлеген дəвам иткəн. Русия төркилəренең милли-сəяси хəрəкəтен (биредə сүз татарлар турында гына түгел, ə Кавказ, Урта Азия, Кырым турында да бара), Төркиядə шул ук вакытта булган үзгəрешлəр һəм хəллəр белəн бəйлəнештə анализлау, ягъни гомумтөрки караш беренче планга чыгу бу фəнни хезмəтләрнең төп яңалыгын билгели. Русиядəге мөселман сəяси хəрəкəтен мондый яссылыкта бəялəү шəхсəн минем өчен бик тə кызыклы һəм əһəмиятле булып тоелды.

3. Кайсы хезмәтен тәрҗемә итәргә дигәндә — бәлки шактый бәхәсләр уяткан татар диаспоралары тарихына багышланган китабындыр? Мин үзем ул китапны әле кулыма төшергәнем юк.

4. Галим кешенең исемен мәңгеләштерү — ул бүгенге көндә яшәүче буыннар өчен гыйбрәтле бер чара булырга тиеш. Олы тарихчының исемен мәңгеләштерергә теләсәк, әлбәттә, аның китапларын бастыруны һәм аларны пропагандалауны күз алдында тотарга кирәктер. Надир Дәүләткә багышлап фәнни укулар, конференцияләр уздырылса да бик файдалы булыр иде.

* * *

Надир Дәүләтнең исемен мәңгеләштерү турында сорауны аның тормыш иптәше, заманында студенты, соңрак хезмәттәше дә булган Берил ханымга да бирдек.

— Җиде ел элек Надир Дәүләтнең 70 яшенә аның биографиясен язган идем. "Бер гомергә алты язмыш сыйган Надир Дәүләтнең тормышы" дип атала. Хәзер ул татар теленә тәрҗемә ителә, шушы ел ахырына Казанда басылырга тиеш.

Истанбулдагы Татарстан вәкиллеге үз бинасында истәлекле әйберләр саклау өчен бүлмә оештырачак. Мин анда Надир Дәүләтнең кайбер мөһим һәм шәхси әйберләрен бирергә җыенам. 15 июль Надирның туган көнендә анда очрашу булачак.

Аннары, белүемчә, Татарстаннан кайбер галимнәр монда Истанбулга килеп, Надирның оригинал хезмәтләреннән дигитал күчермәләр алачак. Надирның шәхси архивында хәтта Гаяз Исхакыйның кулъязмалары да бар. Тик әлегә кем, кайчан һәм күпмегә киләчәге билгесез.

Казан вәкилләре дигитал күчермәләрне алганнан соң, мин Надирның шәхси китапханәсен Истанбулдагы IRCICA (Ислам тариxы, сәнгате һәм мәдәнияте үзәге) оешмасына тапшырачакмын. Надир китапханәсенең зур өлешен 2007 елда ук үзе шунда тапшырган иде, дип сөйләде Азатлыкка Берил ханым Дәүләт.

🛑 Әгәр сезнең провайдер безнең сайтны томалап куйса, аптырамагыз, телефон йә планшетыгызга Азатлыкның RFE/RL әсбабын йөкләгез (App Store һәм Google Play кибетләрендә бушлай) һәм татар телен сайлагыз. Без анда да ничек бар, шулай!
🌐 Шулай ук, безнең Telegram каналына кушылырга онытмагыз!