Mäskäwdä, 28 yanwar''da, tatar fol''klorın saqlawçı Abdulla Krotovnı iskä alu kiçäse ütkärelde. Bu könne Asadullaev yortına tatar fol''klorın yaratuçılar, Qazan, Çuwaşiä häm Mäskäw artistları, Abdulla Krotovnıñ Mäskäwdä, Qazanda häm Mordoviäda yäşäwçe yaqtaşları kilgän ide.
Bu kiçädä şulay uq tumışı belän Mordoviädan, Kovıylkin rayonı İskil awılınnan bulğan ikençe bilgele tatar fol''klorın saqlawçı Xafiz İşmametovnıñ tuğannarı da bar ide. Märxum Xafiz abıy turında da cılı häm yaxşı süzlär äytelde.
Yäş Mäskäw tatarı Aynur Sibgatullin internetta Abdulla Krotov isemendäge yaña sayt oyıştırdı. Anda Abdulla abıy turında Mäskäw, Qazan, Saransk ğazetlarında basılğan mäqälälärneñ tekstları, fotografiälar, anıñ başqaruında borınğı tatar-mişär cırları urnaştırılğan.
200гә yaqın bulğan Mäskäw tatarı öçen bu kiçä 1950 nçe yıllar axırında Abdulla Krotovtan yazılğan cırlar tıñlawdan başlandı.
Cır:
Uramğa utırtqan yäş tallarnın,
Közge kön yapraqların cil qoya;
Üzebez däy yäşlär, yöribez säfär,
Bez säwäse yär''larnı kem säwär...
Bu kiçäneñ töp oyıştıruçısı, Mäskäw tatarı Azis Kapkaev, tumışı belän Kolomna şähärennän bulsa da, 1970 yıllardan birle Abdulla Krotovnıñ cırların yaratqan keşe. Kiçäne oyıştırır öçen kiräkle aqçanı cıyğanda iñ berençe bulıp 2003 yılda «Dönyanıñ iñ yaxşı astronomı» itep tanılğan akademik Räşit Syunyaev üz öleşen kertkän. Räşid abıynıñ änise Säidä apa Kil''deeva tumışı belän Abdulla Krotov yäşägän İsa awılınnan ikän. Säidä apanıñ babası, Usman bay Kil''deev, İnsar öyazendä iñ bay keşe, millioner bulğan, mäktäplär, mäçetlär tözegän. Anı ber ğayıpsez 1918 yılda «qızıl terror» barışında çekistlar atqan. Şulay uq Azis Kapkaev kiçäne oyıştıruda iñ zur material'' yärdäm kürsätkän keşelär arasında tumışı belän İsa awılınnan bulğan Mäskäw tatarı Şämil Kapkaevka häm Mordoviänıñ «Yaqtaşlar» cämğıäte räise Şämil Bikmaevqa räxmätlären belderde. Mäskäw tatarlarınnan Marat Dewlet-Kil''deev, Aynur Sibgatullin, Saranskidan Şämil Salimov, Änwär Nadiev häm Qamil Mangutovnıñ matdi yärdämnärenä dä yuğarı bäya birelde. Şulay uq Mordoviänıñ İnsar rayonı başlığı Qamil Mangutov ta şaqtıy zur yärdäm kürsätkän.
Monnan soñ «Azatlıq» radiosınıñ Abdulla Krotov wafatı uñayınnan 2005 yılnıñ yanvarendä efirğa çıqqan tapşıruı işetterelde. Zaldağı xalıqnıñ kübese, xislärenä çıdamıyça, yıladılar, xalıqnıñ küzlärennän yäşlär aqtı....
Monnan soñ bulırğa tieşle konsertnı Qazan şähärendä yäşäwçe dotsent Kärim Dolotkazin başlap cibärde. Kärim abıy üze dä tumışı belän İsa awılınnan. Ul cırladı da, Abdulla abıy turında istälekläre belän dä urtaqlaştı, kommentariylar da birä bardı.
K.D.: Abdulla abzıynıñ icatın öç periodqa bülergä mömkin. 1919 yıldan 57нче yılğa qädär ul Abdulla Krotov bezneñ awılda häm kürşe rayonnarda ğına bilgele ide. İkençe period Abdulla abzıynı Xamit Yärmi oçratqannan soñ, Xamit Yärmi Abdulla abzıydan 50гә yaqın cırlar yazıp alğan. 90нчы yıllarğa qädär Abdulla abzıynıñ tormışında bu buladır Xamit Yärmi periodı. Ul çaqta inde Abdulla abzıy bezneñ rayonda ğına, bezneñ Mordoviäda ğına tügel, başqa respublikalarda, böten Sovetlar Soyuzında bilgele ide. Öçençe period: ul başlana 90нчы yıllardan, qayçan Abdulla abzıy turında jurnalist İrek Bikkinin bik qızıqlı, bik küp material äzerläp, alarnı tapşırdı, gazetalarda yazdı anıñ turında, annan soñ «Azatlıq» radiosında küp material çıqtı, annan soñ Mordoviä radio tapşırularında küp material çıqtı. Bu Abdulla abzıyıbız bezneñ böten dönya tatarlarına bilgele bulıp çıqtı. Häm şuşı närsälärne uylap, bügen kiçädä min üzem dä bik qänäğät, üzem dä yaxşı, şuşındıy izge xislär sizdem häm şunıñ belän min bik qänäğät.
İ.B.: Konsert barışında Kärim Dolotkazin üz tuğan awılınıñ gimnın başqardı häm anıñ tarixın söyläde. «Tuğan awılım, İsa suı» isemle bu cır 1958 yıldan birle İlham Şakirov häm Zöhrä Saxabiewa başqaruında böten tatar dönyasında bilgele buldı. Ämma Tatarstannıñ professional'' cırçıları bu cırnıñ süzlären dä, isemen dä almaştırğannar. İseme anıñ xäzer «Aq qayın», ä süzläre şağir Zıya Yärmäkineke. Cırnıñ avtorı kürsätelmi, xalıq köe dip kenä yazıla. Çınında ikän bu cırnı 1910 yılda İsa awılı keşese Abdulazis Kil''deev yazğan. Anıñ atası İsa baylarınıñ berse, Ğafur bay Kil''deev bulğan.
Cır:
Tuğan awılım minem, İsa suı.
Sunı küçkäç, şunduq bolını;
Şunda ütte minem balaçağım
Sagıynmastay tügel urını...
K.D.: Menä şuşı cırnıñ keşe yazmışı kebek üzeneñ yazmışı bar. Abdulla abzıy üze miña söylägän ide. Bu cır tuğan 1910 nçı yılnı. Ğafur baynıñ ulı Abdulazis üzeneñ dusları belän cäy köne, sanduğaçlar matur itep sayrağan waqıtta İsa yarına çıqqannar yal itärgä. Şunda yal itkändä Abdulazis, Ğafur baynıñ ulı, äytä: «Duslarım, min xäzer sezgä ber cır başqaram. Anıñ muzıykasın häm süzlären üzem yazdım». Häm şunda bik matur itep kenä cırnı cırlıy. Böten cıyılğan dusları şunda tañ qala. Häm şunnan soñ bu cır bezneñ awılnıñ gimnına äylänä, här mäclestä, härwaqıt şuşı cırdan här çara, här meropriätie başlana. 1957 nçe yılnı, Xamit Yärmi bezneñ awılğa kilgäç, Abdulla abzıy, älbättä, şuşı cırnı da cırlıy. Annan soñ, Xamit Yärmi Qazanğa qaytqaç, şuşı cırnı İlham Şakirov tıñlıy, yazmalarda. Häm 1958 yıldan başlap, şuşı cırnı, äz genä üzgärtep, İlham Şakirov häm Zöhrä Säxäbievlar cırlıy başlıy. Ämma läkin bu cır Tatarstanda cırlana bezneñ awıl süzlärenä tügel, ä başqa süzlärgä, şağir Zıya Yärmäki süzlärenä. Min İlham Şakirovqa äytkän idem: «Awıl süzlären qaldırıp bulmadımıni?» Ul äytte: «Awıl süzläre dä yaxşı, ämma läkin «Aq qayın», Zıya Yärmäkineñ şiğere, monda bik täñgäl kilä bu köygä, şuşı süzlär belän sezneñ İsa awılı köen cırlasaq, ul hiç tä naçar tügel, xalıq bezneñ, tatar xalqı oşatır». Häm anı xäzer ul yarata da.
İ.D.: Bu Qazannan Kärim Dolotkazin ide. Qazannıñ Qamal teatrı muzıkantları, skripkaçı Fuat Abubakirov häm bayançı Äxmät Kärimov, Kärim Dolotkazinğa quşılıp ta uynadılar, üzläre dä tatar xalıq köylären başqardılar.
Çuwaşiädän kilgän «Mişär» ansambleneñ solistı İldus Şaydullin xalıq cırların iskitärlek matur başqardı. Färit Gibatdinov citäkçelegendäge bu ansambl'' 10 fevral''da Mäskäwdä şul uq Asadullaev yortında ayırım ber konsert birde.
Mäskäw artistları Läylä Xalikova, Nariman Aliev, İl''yas Aqçurin häm Nailä Ğareeva tatar xalıq häm estrada cırların başqardı. Abdulla Krotovnı iskä alu kiçäse tatar xalqınıñ gimnı «Tuğan tel» başqaruı belän bette.
Qazan şähärendä yäşäwçe Kärim Dolotkazin, «Azatlıq» radiosı öçen birgän interv''yusında şulay äytte:
K.D.: Fol''klor ul moda tügel, ul sänğat''neñ häm mädäniätneñ tamırları. Abdulla abzıy ul tatar fol''klorınıñ, tatar mädäniäteneñ häm tatar sänğateneñ tamırı ide. Anıñ canınnan, anıñ awızınnan härwaqıt çişmädän çıqqan salqın su şikelle matur häm moñlı cırlar çıqtı, matur häm moñlı şiğırlär çıqtı. Çın küñeldän ul bik matur itep, moñlı räweştä, üzenä genä xas bulğan moñ belän, bayannarda häm akkordeonnarda uynıydır ide. Şunıñ öçen bu kiçägä min üzem bik zur bäya biräm häm Allağa räxmät şundıy kiçäneñ buluına.
İB: Küp keşelär Abdulla Krotovnıñ suqır bulıp ta tatar mädäniäte öçen şundıy zur fayda kiterä aluına, anıñ qarañğılıq dönyasında şundıy awır tormışta torğanına is-aqılları kitä.
K.D.: Anıñ, älbättä, qara könnäre dä küp bulğandır, meskenkäyneñ. Ämma läkin aq könnäre dä anıñ küp ide. Ul härwaqıt äybät käyeftä ide. Anıñ tormışı awır bulsa da, ul härwaqıt üzeneñ genä tügel, keşelärneñ käyefen kütärergä tırıştı. Ul üze cırlıy ide, üze akkordeonda uynıydır ide, anıñ belän söyläşkändä küñelsezlekkä bernindi urın yuq ide. Min Abdulla abzıynı äybät beläm, min awılda Abdulla abzıylardan yıraq tügel uramda yäşädem, Qızıl yar uramında. Abdulla abzıy belän oçraşqaç, min niçekter yaña dönyağa kerep, nindider yaña xislär aladır idem.
Bügenge kiçädän soñ, bu kiçä Abdulla Krotov abzıyğa bağışlanğan ide, Abdulla abzıynı yaratuçılar, anı belüçelär tağın da kübäyde. Kiläçäktä dä bez Abdulla abzıynı, İnşalla, berqayçan da onıtmabız. İrek Bikkinin, Azis Kapkaev, min, Fuat Abubäkär, Äxmät Kärimov häm başqalar bu Abdulla abzıynıñ icatı turında härwaqıt cırlarğa, söylärgä tırışabız. Bezneñ söylägän süzlärebez anıñ ruxına doğa bulıp barsın. Häm kiläçäktä dä, miña qalsa, bu eşlärebezne bez eşlärbez, häm bu eşlär Abdulla abzıynıñ icatın taratuda, anıñ icatın saqlawda, bayıtuda zur öleş. Häm kiläçäktä dä şuşındıy qızıqlı, mäğnäle, tirän eçtäşlekle kiçälär uzdırılsın ide.
İ.B.: Bu Qazan şähärendä yäşäwçe, tatar xalıq cırların başqaruçı, ekonomika fännäre kandidatı Kärim Dolotkazin ide.
Mäskäwdän häm Mordoviädan İrek Bikkinin
