Tatar xalqınıñ berniçä bik yaqın bulğan tuğan xalqı bar. Ul başqort, qazax, qumıq, qaraçay-balqar xalıqları. Tönyaq Kavkaz cirlärendä yäşäwçe noğay xalqı da bez tatarlar öçen iñ yaqın xalıqlarnıñ berse.
Noğay xalqı üz waqıtında Altın Urdanıñ iñ köçle warislarınnan bulğan, ämma, qızğanıçqa qarşı, xäzerge köndä anıñ xäle bik ayanıç. Noğaylar elektä Dunay yılğasınnan Ural tawlarına qadär bulğan cirlärdä yäşägän, şul cirlärdä üz malların kötü-kötü yöretkännär, zur yaular yaulağannar, cir teträtkännär. Ä xäzer alarnıñ respublikaları tügel, xätta avtonom ölkäläre dä yuq. Yäşägän cirläre dä bik keçeräygän. Xäzer Noğay dalası digän cirlär Stavropol krae, Qaraçay-Çerkes, Dağstan häm Çeçnya respublikaları arasında ayırılğan. Şulay uq noğaylar Qalmıq respublikasında häm Ästerxan ölkäsendä dä yäşi. 18-19 ğasırlarda, urıs ğaskärlärennän qaçıp, qayber noğay qabiläläre Bolgariä, Rumıniä häm Törkiägä dä küçkännär.
Tönyaq Kavkazda çeçennar belän yänäşädä yäşägängä, noğaylarnıñ qayberläre soñğı 11 yıl eçendä ike Çeçen suğışında qatnaştılar. Bu suğışlarğa qadär Çeçnyada 9 meñ noğay yäşägän, kübese Şelkovskoy rayonda. Bu rayonda, çeçen häm noğaylardan başqa, qumıqlar da, tatarlar da yäşi. Şulsı qızıq, mondağı tatarlar, qumıqlar belän tığız aralaşıp, telläre dä qumıq telenä yaqınaya töşkän ikän.
İke Çeçen suğışı waqıtında elektä 9 meñ noğay yäşägän Şelkovskoy rayonda älege köngä 2-3 meñ noğay ğına qalğan. Çeçnya noğaylarınıñ kübese Stavropol' kraena yäşärgä küçkän, ayıruça Neftekumsk rayonına. Berençe Çeçen suğışı waqıtında ayırım ber Noğay batal'onı da bulğan digän xäbärlär bar ide. Xäzerge köndä dä Çeçnyada federal ğaskärlärgä qarşı suğışuçılar arasında noğaylar bar. Alarnıñ qayberläre qış waqıtında Stavropol' kraenıñ noğay awıllarında yal itälär, yaraların dävalıylar ikän. Küptän tügel, 9-10 fevral'dä şul Stavropol' kraenıñ Neftekumsk rayonında Tuquy-Mäktäp awılında qatı suğış buldı. Monda Çeçnyadan awılğa yal itärgä kilgän ber törkem noğay suğışçısı üterelde. Militsiä, maxsus xezmätlärneñ suğışçıları awılnıñ öç öen cimerep, unike noğay suğışçısın yuq ittelär. Şul suğış barışında sigez militsiä xezmätkäre dä üterelde.
Mineralnıye Vodı aeroportınnan çıqqaç, stenağa taqqan isemleklär kürergä bula. Anda federal' ezläwdä bulğan keşelärneñ isemnäre. Şular arasında, mäsälän, Tuquy-Mäktäp keşeläre dä bar. Monda Tuquy-Mäktäpkä kürşe bulğan Qayasula awılı keşese Arslan Tauşev iseme dä bar. Bu keşelärne monda vaxxabit dip atıylar. Stavropol' kraenda 30 meñnän artıq noğay yäşi. Şularnıñ 15 meñe Neftekumsk rayonında. Şulsı qızıq, Neftekumsk şähäre 1961 yılda Qamış-Borın digän mişär awılı yanında salınğan. Mişärlärneñ kübese monda İdel buyınnan kilgän, ämma Başqortostannan kilgännäre dä bar. Ul waqıtta bu Qayäsulinski rayon bulğan. Rayon üzäge urısça Qayasula, noğayça Qoyasıl digän awılda bulğan. Noğayça «Qoyasıl» «quylar, yäğni, sarıqlar asraw eçen yaxşı urın» digän süz. Qamış-Borında xäzer dä mişärlär yäşi, ämma bu awılnıñ öylären kübese Dagstannan kilüçe darginnar satıp ala bara ikän. Ä mişärlär Neftekumskiğa, Stavropol'ğa häm başqa şähärlärgä küçä bara. Şulsı qızıq, bu mişärlär üzlären: «Bez saf tatar» dip kükräk suğalar. Noğaylarğa qaytqanda, mondağı noğay awılları bay yäşämi, monda bulğan mäçetlär biek häm matur tügel, kiresençä, täbänäk, häm kübeseneñ xätta manaraları da yuq. Noğay irläre häm yegetläre arasında araqa yaratuçılar küp, urıs kebek yeğılıp eçüçelär dä az tügel.
Şulay da noğaylar çittän kilgän keşegä yomşaq mönäsäbät kürsätälär, süzeñne tıñlıylar, yärdäm itärgä tırışalar. Noğaylar Altın Urda häm anıñ ber varisı bulğan Noğay Urdası belän ğorurlanalar, ayıruça yış İdegäy isemen telgä alalar: «Bez Edige näselennän» dip ğorurlanalar. Tatarça İdegäy bulsa, noğayça ul Edige dip äytelä. Mäsälän, Qayasula awılında Edige uramı da bar. Uqımışlı noğaylar Qazannıñ xanbikäse Söembikäneñ dä noğay näselennän buluın belälär.
Qayasula awılına Çeçnyadan küçep kilgän Quruptursun Mambetov, noğaylar öçen bastırılğan «Stepnıye vesti» ğazetınıñ baş möxärrire, şulay söyli:
– Noğay xalqın istoriäse boronğa kitä, ozaq zamanğa kitä. Biz Noğay Ordada, noğaylardı yıynağan, ökümät itkän, Edige dä bar bezdä. Edige bolğan bezdä, istoriçeskaya liçnost'. Sol zamannı alıptır noğaylar sanaydılar, menä, bezdä bolğan gosudarstvennost' ta. Boron zamanda bolğan, özönen ökümäte bolğan, özönen kul'turası bolğan. Bügünlärdä, beznen noğaylarnın Rossiädä ber zatı da yuq, ökümäte yuq, ber rayon bolmağan, ber zatı yuq. Bolay aytqanda, beznen xalqıbıstın proşloesı ozıp kitkän zamanda bay bulğan. Bügünlärdä ber zatı da yuq.
– Ä ayırım-ayırım noğaylar bardır, kem professor, kem akademiklar, zur citäkçelär, nindi bulsa direktorlar. Şundıy keşelär barmı?
– Bezde bilgele ademler bar. Äle ölep kitkän Koçekaev, istorik bulğan bezdä, doktor nawq. Yazuşılardan klassigemez Kapaev Söyun İmamaliewiç, toje ol dünyäğa kitken, ölgen. Bügünlerde bilgele yazuşılarımız İsa Kapaev, Murat Avezov, Soltaxan Adjikov, son, Anwarbek Kultaev. İstoriklarıymıyz bar, doktor nawq, Ramazan Kireitov, Daniäl Kiderniäzov, Wait Yambulganov i sondıy basqaları. Artistlaremez bar bilgele, kompozitorlarıymıyz bar, Yaxya Xudayberdiev, Alibi Romanov, bilgele, talantliwıy, önörle yırawşı. Bar bezde yaqşı bilgele, önörle, talantliwıy ademler. Noğaylar tatarlarnı yarata, tatarlarnı tuğandaş xalıq dip sanıy. Quruptursun Mambetov üzeneñ 2004 yılda bastırılğan «Polumesyats zolotoy» isemle şiğri cıyentıygınnan tatar-noğay xalıqlarınıñ ber tamırdan buluı turındağı ber şiğıren uqıdı. Noğay telendä «şiğır» dip äytmilär, «yatlaw» dip äytälär.
– Noğaylar tatarlarğa adanas xalk. Bez tatarlardı özöbezten adanasımız, kak rodstvennikov, brat'yev sanıymız. Özömnen ber yatlawımdı oqoyım sezge.
Körgen yerde salamlasar Bizge qolın bılğarlar Adanaslar, bawırdaslar Qardäş tatar-bulğarlar.
Ber-bereuğe usaymız bez Egizlerdey oynağan. Ber-bereuğe usamayma, Ber Qazanda qaynağan.
Bu şiğırne tärcemä itü, bälki, kiräkmider dä, ämma bezneñ tatar telendä anıñ mäğnäse şulay bulır ide:
Kürgän cirdä sälamlaşır, Bezgä qulın bolğarlar. Tuğandaşlar, bawırdaşlar Qardäş tatar-bulğarlar.
Ber-berebezgä oxşıybız bez İgezäklärdäy uynağan. Ber-berebezgä oxşamasqa, Ber Qazanda qaynağan.
Bu Stavropol kraenıñ Neftekumsk rayonı Qoyasıl awılında yäşäwçe noğay şağire, yazuçı häm jurnalistı Quruptursun Mambetovnıñ tatar häm noğay xalıqlarınıñ tuğandaşlığı turında şiğıre ide.
Azatlıq radiosı öçen Stavropol kraennan İrek Bikkinin
Tönyaq Kavkazda çeçennar belän yänäşädä yäşägängä, noğaylarnıñ qayberläre soñğı 11 yıl eçendä ike Çeçen suğışında qatnaştılar. Bu suğışlarğa qadär Çeçnyada 9 meñ noğay yäşägän, kübese Şelkovskoy rayonda. Bu rayonda, çeçen häm noğaylardan başqa, qumıqlar da, tatarlar da yäşi. Şulsı qızıq, mondağı tatarlar, qumıqlar belän tığız aralaşıp, telläre dä qumıq telenä yaqınaya töşkän ikän.
İke Çeçen suğışı waqıtında elektä 9 meñ noğay yäşägän Şelkovskoy rayonda älege köngä 2-3 meñ noğay ğına qalğan. Çeçnya noğaylarınıñ kübese Stavropol' kraena yäşärgä küçkän, ayıruça Neftekumsk rayonına. Berençe Çeçen suğışı waqıtında ayırım ber Noğay batal'onı da bulğan digän xäbärlär bar ide. Xäzerge köndä dä Çeçnyada federal ğaskärlärgä qarşı suğışuçılar arasında noğaylar bar. Alarnıñ qayberläre qış waqıtında Stavropol' kraenıñ noğay awıllarında yal itälär, yaraların dävalıylar ikän. Küptän tügel, 9-10 fevral'dä şul Stavropol' kraenıñ Neftekumsk rayonında Tuquy-Mäktäp awılında qatı suğış buldı. Monda Çeçnyadan awılğa yal itärgä kilgän ber törkem noğay suğışçısı üterelde. Militsiä, maxsus xezmätlärneñ suğışçıları awılnıñ öç öen cimerep, unike noğay suğışçısın yuq ittelär. Şul suğış barışında sigez militsiä xezmätkäre dä üterelde.
Mineralnıye Vodı aeroportınnan çıqqaç, stenağa taqqan isemleklär kürergä bula. Anda federal' ezläwdä bulğan keşelärneñ isemnäre. Şular arasında, mäsälän, Tuquy-Mäktäp keşeläre dä bar. Monda Tuquy-Mäktäpkä kürşe bulğan Qayasula awılı keşese Arslan Tauşev iseme dä bar. Bu keşelärne monda vaxxabit dip atıylar. Stavropol' kraenda 30 meñnän artıq noğay yäşi. Şularnıñ 15 meñe Neftekumsk rayonında. Şulsı qızıq, Neftekumsk şähäre 1961 yılda Qamış-Borın digän mişär awılı yanında salınğan. Mişärlärneñ kübese monda İdel buyınnan kilgän, ämma Başqortostannan kilgännäre dä bar. Ul waqıtta bu Qayäsulinski rayon bulğan. Rayon üzäge urısça Qayasula, noğayça Qoyasıl digän awılda bulğan. Noğayça «Qoyasıl» «quylar, yäğni, sarıqlar asraw eçen yaxşı urın» digän süz. Qamış-Borında xäzer dä mişärlär yäşi, ämma bu awılnıñ öylären kübese Dagstannan kilüçe darginnar satıp ala bara ikän. Ä mişärlär Neftekumskiğa, Stavropol'ğa häm başqa şähärlärgä küçä bara. Şulsı qızıq, bu mişärlär üzlären: «Bez saf tatar» dip kükräk suğalar. Noğaylarğa qaytqanda, mondağı noğay awılları bay yäşämi, monda bulğan mäçetlär biek häm matur tügel, kiresençä, täbänäk, häm kübeseneñ xätta manaraları da yuq. Noğay irläre häm yegetläre arasında araqa yaratuçılar küp, urıs kebek yeğılıp eçüçelär dä az tügel.
Şulay da noğaylar çittän kilgän keşegä yomşaq mönäsäbät kürsätälär, süzeñne tıñlıylar, yärdäm itärgä tırışalar. Noğaylar Altın Urda häm anıñ ber varisı bulğan Noğay Urdası belän ğorurlanalar, ayıruça yış İdegäy isemen telgä alalar: «Bez Edige näselennän» dip ğorurlanalar. Tatarça İdegäy bulsa, noğayça ul Edige dip äytelä. Mäsälän, Qayasula awılında Edige uramı da bar. Uqımışlı noğaylar Qazannıñ xanbikäse Söembikäneñ dä noğay näselennän buluın belälär.
Qayasula awılına Çeçnyadan küçep kilgän Quruptursun Mambetov, noğaylar öçen bastırılğan «Stepnıye vesti» ğazetınıñ baş möxärrire, şulay söyli:
– Noğay xalqın istoriäse boronğa kitä, ozaq zamanğa kitä. Biz Noğay Ordada, noğaylardı yıynağan, ökümät itkän, Edige dä bar bezdä. Edige bolğan bezdä, istoriçeskaya liçnost'. Sol zamannı alıptır noğaylar sanaydılar, menä, bezdä bolğan gosudarstvennost' ta. Boron zamanda bolğan, özönen ökümäte bolğan, özönen kul'turası bolğan. Bügünlärdä, beznen noğaylarnın Rossiädä ber zatı da yuq, ökümäte yuq, ber rayon bolmağan, ber zatı yuq. Bolay aytqanda, beznen xalqıbıstın proşloesı ozıp kitkän zamanda bay bulğan. Bügünlärdä ber zatı da yuq.
– Ä ayırım-ayırım noğaylar bardır, kem professor, kem akademiklar, zur citäkçelär, nindi bulsa direktorlar. Şundıy keşelär barmı?
– Bezde bilgele ademler bar. Äle ölep kitkän Koçekaev, istorik bulğan bezdä, doktor nawq. Yazuşılardan klassigemez Kapaev Söyun İmamaliewiç, toje ol dünyäğa kitken, ölgen. Bügünlerde bilgele yazuşılarımız İsa Kapaev, Murat Avezov, Soltaxan Adjikov, son, Anwarbek Kultaev. İstoriklarıymıyz bar, doktor nawq, Ramazan Kireitov, Daniäl Kiderniäzov, Wait Yambulganov i sondıy basqaları. Artistlaremez bar bilgele, kompozitorlarıymıyz bar, Yaxya Xudayberdiev, Alibi Romanov, bilgele, talantliwıy, önörle yırawşı. Bar bezde yaqşı bilgele, önörle, talantliwıy ademler. Noğaylar tatarlarnı yarata, tatarlarnı tuğandaş xalıq dip sanıy. Quruptursun Mambetov üzeneñ 2004 yılda bastırılğan «Polumesyats zolotoy» isemle şiğri cıyentıygınnan tatar-noğay xalıqlarınıñ ber tamırdan buluı turındağı ber şiğıren uqıdı. Noğay telendä «şiğır» dip äytmilär, «yatlaw» dip äytälär.
– Noğaylar tatarlarğa adanas xalk. Bez tatarlardı özöbezten adanasımız, kak rodstvennikov, brat'yev sanıymız. Özömnen ber yatlawımdı oqoyım sezge.
Körgen yerde salamlasar Bizge qolın bılğarlar Adanaslar, bawırdaslar Qardäş tatar-bulğarlar.
Ber-bereuğe usaymız bez Egizlerdey oynağan. Ber-bereuğe usamayma, Ber Qazanda qaynağan.
Bu şiğırne tärcemä itü, bälki, kiräkmider dä, ämma bezneñ tatar telendä anıñ mäğnäse şulay bulır ide:
Kürgän cirdä sälamlaşır, Bezgä qulın bolğarlar. Tuğandaşlar, bawırdaşlar Qardäş tatar-bulğarlar.
Ber-berebezgä oxşıybız bez İgezäklärdäy uynağan. Ber-berebezgä oxşamasqa, Ber Qazanda qaynağan.
Bu Stavropol kraenıñ Neftekumsk rayonı Qoyasıl awılında yäşäwçe noğay şağire, yazuçı häm jurnalistı Quruptursun Mambetovnıñ tatar häm noğay xalıqlarınıñ tuğandaşlığı turında şiğıre ide.
Azatlıq radiosı öçen Stavropol kraennan İrek Bikkinin
