Soñğı yıllarda iyün başında Slavyan yazmasınıñ fälän yıllığın bäyräm itü ğädätkä kerep bara. Bıyıl isä, nigäder, may ayında uq başlandı bu tirädäge şaw-şular. Mäskäw televideniese Xantımansiski şähärendä oyıştıralaçaq zur bäyräm turında bäyän itte. Urıslaştıru säyäsäte xantı häm mansilarnı da slavyan dip sanarğa mömkinlek açqan, dip uylarğa da bula sıman.
Tatarstannıñ Däwlät Şurası tatar telen ğäriplätüçe kiril xärefennän qotqarırğa omtılıp qarağan ide dä - Rusiä Däwlät Dumasınıñ atalarça qayğırtuı arqasında kirilğa yabışıp qaldıq. Dumanıñ döres dumat' itkänen nigezläw öçen, kiril xärefe bäyrämeneñ Qazannarğa da barıp citüe ixtimal...
Artaban Pol'şa, Çexiä, Slovakiä, Xorvatiälärgä, şulay uq yaña ğına täpiläp kitkän Çernogoriägä dä taratırğa bulır ide mondıy bäyrämnärne. Slavyanskaya pis'mennost' bulğan şartlarda bu illär slavyannarınıñ ällä nindi çit-yat latin imlasın qullanırğa nindi xaqı bar?! Alar da barı tik kirilda ğına uqırğa-yazarğa xaqlı. Kiril belän Mefodinıñ näq Moraviyädä öç yıl yarım şul xäreftä yazılğan Svyaşçennoe pisaniene xalıqqa iñderüläre turındağı riwayät tä bu ğamälgä etärgeç birä.
Tik başta qayber açıqlıqlar kertü dä qomaçawlamas. Äytik, bu imlanı Kirillitsa tügel - Konstantinitsa dip atarğa kiräk bulır. Çönki ğömere buyı Konstantin iseme belän yäşägän keşe, qatı awırıp, ülär aldınnan monastıyrğa kitkändä genä İzge Kiril könendä yaña isem qabul itä. Ä xäref icat itkändä ul Konstantin bula bit. İkençedän, kirillitsa dip atalğan älifba 9-ğasırda AÇIŞ bulıp sanala almıy. Bogemiä ğalime Dobner yazuınça, kirillitsa, nigezdä, grek xäreflärennän torğan, barı tik 7 genä glagolitsa xärefe östälgän.
Häm alarnıñ bügenge urıs xäreflärenä bernindi oxşaşlığı da yuq, diärgä bula. Işanmasağız, Piterğa barıp, Fännär akademiäseneñ andağı kit'apxanäsendä saqlanuçı “Russkaya pravda”nıñ 15-ğasır qulyazması nösxäse belän tanışıp qararğa bula. Xäyer, borınğı urıs yazmalarınıñ “tarixi” dip atalğan küp kitaplarda fotoräsemnären dä, “borınğı” urıs ädäbiäte ürnäklären dä bügenge ğadi urıs keşese uqı almas. Bixisap reformalardan soñ, Berençe Petr tarafınnan yartılaş latinlaştırılğan älifbanı kirillitsa dip tä, kostantinitsa dip tä atap bulmıy inde.
Ä xäzer kürenekle tarixçı Morat Aci (Adji) fikerlärenä qolaq salıp qarıyq. Anıñ äytüençä, bu ike bertuğan slavyan cirlärennän yıraqta, Böyek Bolğarstan qağanatı cirlärendä dönyağa kilgännär. Törki teldä aralaşqannar häm yazğannar. Yaña älifba runik yazma nigezendä buldırılğan. Awrupa xalıqları belän tığızraq bağlanışlar urnaştıru maqsatınnan, runnarnı grek häm latin liderlarına yaqınaytqannar ğına.
Bu ike tuğannı urıslaştıru qayan kilep çıqqan soñ? Kiril belän Mefodinıñ tormışı (Jitie) turındağı grekça riwayätneñ çirkäw-slavyan telenä tärcemäsendä menä närsä dielgän: “Xersonesta Kiril urıstan urıs grammatikasın häm urıs telen öyrängän” (“Uçilsya u rusa russkoy gramote”). Bu özektän ük kürenä ki: çirkäw üze dä Kirilnıñ urıs bulmağanın kire qaqmıy. Häm Xersones ta Xerson tügel – Qarsun. “Qarasu” yılğası isemennän. Monısı ällä ni tügel äle – ikençe närsä möhimräk: grekça originalda mondıy cömlä bötenläy yuq. Ä urısça tärcemädä “rus”, “russkiy” süzlären qullanu da bötenläy nigezsez: tärcemä itkän çirkäw ähelläre grekça originaldağı “surski” süzen bar cirdä dä “russkiy” süzenä alıştırğannar. Näq şunnan bu “Jitieneñ” mäğnäse çelpärämä kilä dä inde. Çönki “surski” süze “siriski”, yäğni “süriäle” digänne añlata. Ä Süriä kitapların uqu häm Süriä telen öyränü Kiril öçen ul waqıtta tabiği bula. Urıs kitaplarınıñ ise dä kilmägän waqıtlarda. Yazması bulmağan xalıqnıñ nindi kitapları buluı mömkin inde?
“Slavyan pervouçitel'” turındağı riwayät bernindi dokumentlar belän dä raslanmağan. Ber genä misal. Urıs “yılyazmaları” bu pervouçitel'lärne xristianlaştıru missiäse belän Kievkä “cibärälär”. Berniçä märtäbä üzgärtep yazılğan “yılyazmalar” avtorları başqa çığanaqlarnıñ bersendä genä dä Kiril belän Mefodinıñ Kiev belän elemtäläre, bäyläneşe turında bötenläy läm-mim ikänenä dä iğtibar itmägännär, küräseñ. Ğomumän, yalğannar belän yamalğan yalğan tarixlı Rusiä öçen, monısı da ğädäti küreneşter inde.
Ayrat İbrahim, Sember
