Rusiädä soñğı könnärdä defitsit süzen – kibetlärdä tawar yuqlığın iskä töşerä başladılar. Citmäsä, äle närsä yuq bit – araqı satuda betep bara. Kibetlärdä alkogol’ eçemleklären satıp alu könnän-kön awıraya bara. Tatarstanda da şul uq xäl. Äytergä kiräk, araqı, konyak, ğomumän, alkogol’ eçemleklärne satuda tuğan bu berençe genä oçraq tügel. Qıyınlıqlar Rusiädä Spirt häm alkogol’le produktsiäne citeşterü häm anıñ äyläneşen köyläw turındağı qanunnı qabul itkännän soñ başlanıp kitte. Yıl başında kibetlärdä araqı satmıy başlağannar ide inde. Ul waqıtta spirtlı eçemleklärgä yabıştırıla torğan yaña aksiz markaları belän problemalar çıqqan ide. Alar aldan bötenläy yuq ide, çönki qanunnı qabul itkännär, ä markalarnı bastırırğa onıtıp cibärgännär. Annarı eşlär beraz köylände, yaña aksiz markaları buldırıldı.
Döres, iske markalı produktsiä belän nişlärgä digän soraw cawapsız qaldı. Küpläp satıp aluçılarda äle xäzer dä iske markalı, qıybatlı, bigräk tä çit ildän kertelgän alkogol’le eçemlekläre satıla almıyça, kiştälärdä yata. Qayberäwlär fikerençä, Rusiädä xäzerge köndä satılmağan 200 million dollarlıq çit il spirtlı eçemlekläre bar. 1 yüldän alda äytelgän qanun ğämälgä kertelä başlağaç, kibettä çit ildän kertelgän spirtlı eçemleklärneñ satu kinät kenä kimede. Xäzer Qazannıñ säwdä noqtalarında başqa illärdän kertelgän konyak yäki şäräbne tabu mömkin tügel. Xäyer, mondıy qıybatlı tawarnı satıp aluçılar siräk. Şuña da, alarnıñ yuqlığına küplär iğtibar da itmäde. Läkin soñğı könnärdä kibet kiştälärennän inde ğadi araqı da yuğala başladı. Busı inde ğadi tatarstanlını kübräk borçuğa saldı.
Bu yulı araqınıñ satuda betüe närsä belän bäyle soñ? Spirtlı eçemleklärneñ äyläneşen köyläwçe qanun nigezendä Rusiädä älege produktsiäne kontrol’ itü buyınça berläşterelgän elektron çeltär buldırıldı. 1 yüldän ul ğämälgä kertelde. Läkin, ber säyäsätçe äytmeşli, yaxşı itep eşlärgä teläsälär dä, asılda ğädättägeçä kilep çıqqan. Berläşterelgän sistema eşläsen öçen araqını yasawçılar da, anı satuçılar da ber programma quyarğa tieşlär. Spirtlı eçemleklärne yasawçılar üzläreneñ produktsiäseneñ aksiz markaları nomerların şul programma kertergä, bu xaqta mäğlümätne salım oyışmalarına, tamojnyağa cibärergä tieşlär. Küplär satıp aluçılar da şuşı çeltär belän eş itärgä tieş. Ä xisaplawçı berläşterelgän çeltärne ğämälgä quyuçı programma köylänep betmägän bulıp çıqtı. Citmäsä, anı eşlätüdä dä problemalar kilep çıqqan. Xäzergä araqı häm spirt citeşterüçelär Federal’ salım oyışmasınıñ şul programmanı caylap beterep, eşlätä başlawın kötep utıralar. Ä alar yasağan produktsiä älegä kibetlärgä barıp citä almıyça, skladlarda üz çiratın kötep yata.
Ä kibetlärdä isä üzlärendä araqı bulmawğa satuçılar ällä ni qayğırmıy. Kibetçelär bik aptıramasa da, Rusiäneñ ere spirt şirkätläre qayğıda, alarnıñ süzlärenä qarağanda, bu kompaniälär inde qayçannan birle rätläp eşli almıy, yartı yıl däwamında yä markalar, yä litsenziälär bulmaw säbäple kerem yuq. Respublikanıñ Tatspirtprom berläşmäse älegä bernindi dä añlatmalar belmi, anda nindi wazğiät ikänen belep bulmadı. Läkin ul da xäzerge köndä barı tik sklad kiştälärenä genä eşli.
Respublikada araqı satuçılarnı da ber yañalıq kötä. Tatarstannıñ Däwlät Şurasınıñ soñğı sessiäsendä qabul itelgän qanun nigezendä xäzer respublikada spirtlı eçemleklär belän barı tik yuridik zatlarğa ğına satarğa röxsät itelä. Satu öçen birelä torğan litsenziäneñ bäyäse dä xäzer 10 meñnän 60 meñgä qädär bulaçaq. Belgeçlär fikerençä, bu araqını satunı 30 protsentqa kimetäçäk häm legal’ bulmağan spirtlı eçemleklärneñ artuına kiteräçäk. Bigräk tä, awıl cirendä. Şulay itep, Rusiädä dä, tatarstanda da alkogol’ produktsiäse bazarın köyläwne maqsat itep quyğan qanunnar älegä barı tik tiskäre genä näticälär birä.
Gölnaz İlgizär
