Yıldağıça cäy citü belän Bäläbäy tatar gimnaziäse direktorı Nurmöxämmät Xösäinov üzendä uqıp çıqqan uquçıların iärtep Qazanğa kilä. Häm alar belän bergä yuğarı uqu yortına kerü imtixannarın birep yöri. Küplär, bigräk tä tatarlar, Nurmöxämmät Xösäinovnı yaxşı belä. Çönki ul berniçä yıl elek Rusiä Prezidentı Vladimir Putin belän oçraşqanda Başqortstanda tatarlarınıñ xäle, milli mäğärif üseşe mäsäläsen kütärep çıqqan ide. Monıñ öçen Nurmöxämmät Xösäinovqa bik zur qıyınlıqlar kiçerergä turı kilde, ämma ul alarğa bireşmiçä üzeneñ xoquqların yaqlap, 17 mäxkämä eşen kiçerde häm alarnıñ küpçelegendä üzeneñ xaqlığın isbatlap ciñep çıqtı. 2003 yılda Nurmöxämmät Xösäinov başqortstan prezidentına saylanu öçen imzalar cıyıp, saylaw aldı kompaniäsen başlağan ide. Älbättä, bu ğämällär essez genä qalmadı, aña küp törle basımnar yasaldı. Xäzer ul säyäsättän bigräk, üz eşe, milli mäğärifne üsterü belän şöğellänä. Äle şul arada kitap ta yazıp çığarırğa ölgergän. Ul “Rus teleneñ törki nigezläre häm aña törki tellär aşa kergän farsı-ğaräp alınmalarnıñ qısqaça süzlege” dip atala. Nurmöxämmät äfände törle tarixi xezmätlärdä, distälägän süzleklärdä qazınğanda, rus telendä törki-tatar alınmaların öyränü belän şöğellänä häm bolar avtornı näticälär yasawğa etärälär.
Älege xezmätneñ üzençälege häm ideyäse turında kitapnıñ avtorı Nurmöxämmät Xösäinov söyli:
“Min bik küp yıllar tarix uqıtam häm elek- elektän min tarixta täñgälsezleklär kürep şaqtıy analizlar yasap kildem. Fomenqanıñ yaña xronologiäsenä barıp yulıqqaç, minem cıyılıp kilgän säyerleklärgä cawaplar tabıldı. Häm tarixnıñ tämam yasalma ikänlegenä tämam töşengäç häm Fomenqa xronologiäsenä nigezlänep, tarixqa berniqädär rekonstruksiä yasağaç, şundıy fikergä kildem. Äle Rusiä dip atalğan cirlektä häm annan kiñräk cirlärdä ber genä xalıq häm ber genä zur däwlät yäşägänlege mantıyqqa turı kilä. Dimäk, nindider ber tel bulğan. Rusiä kiñlegendä bit inde töp tellär slavyan häm törki. Häm min menä şularnı çağıştırırğa turı kilde. Bu tellärneñ qaysıdır bu territoriädä 12-13 ğasırlarda yäşämägän. Mäğlüm slavyan telläre şaqtıy yäş tellär, monı berkem dä inqar itmi. Başta min süzlärneñ ozınlığına iğtibar ittem, törkem – törkem süzlärne alıp alarnı quşıp çıqtım häm süzlärneñ niçä xäreftän häm niçä awazdan toruınıñ urta arifmetik sanın taptım. Töki süzlär urtaça biş xäref ozınlığında, ä slavyan süzläre urtaça 6.5-7 awaz ozınlığınnan tora. Min eşemdä totınğanda min şunı añladım: slavyan telläreneñ nigezendä qısqaraq bulğan törki süzlär bulırğa tieş. Şunnan min çığıştıru tablitsaları yasadım häm şularğa quyıp analizlıy başladım. Berazdan inde min berniçä törki tellärdän slavyan süzlären yasaw qalıpların taptım. Häm küp oçraqta şuşı qalıplarğa slavyan, yäğni rus süzlären quyıp häm üzennän- üze diärlek rus rus tele nigezendä yatqan törki süzlär kilep çıqtı. Şunı da äytergä kiräk, bu süzlek çığıp ölgermäde inde iskerde dip äytsäk bula. Çönki monsı tipografiädä bastırılırğa dip äzerlänep yatqanda - monda yartı yıl waqıt uzdı inde, min inde tağın 300 dän artıq qalğan rus süzläreneñ dä nigezlärenä töşep, bu basmağa östämä eşlädem. Häm bu kitapnıñ ikençe - tulılandırğan häm slavyan telläreneñ tämam törki tellärdä yasalğanlığın isbatlağan tağın ber basma dönya küräçäk dip uylıym.”
Gölnaz Şäyxetdin
