Bu qorıltay tatar cämäğätçelegenä bik ük añlaşılıp ta betmäde.. Närsäse añlaşılmıy soñ?
Gubernator Sergey Morozov, xaqimiätkä kilü belän, qorıltay cıyıp-nitep tormıyça, moxtariatnıñ citäkçelegen çitläşterep, Mäläkästän Roza Äxmätcanovanı kiterep quyğan ide. Qorıltayğa ike märtäbä äzerlek buldı: 2005 oktäberendä häm bıyılğı martta. Aqça yuq, digän säbäp belän kiçektereldelär alar. Anıñ qızu cäyge çorda, Morozovnıñ yal itärgä kitkän çağında uzuı, Roza xanımnı räislektän alu turındağı çığışlar törle imeş-mimeşlärgä dä säbäp buldı. Mäsälän, mäktäp açu niätläre – şayarış qına, anıñ açılmawına säbäp itep räis alışınuın qullanu ixtimal, kebeklär... Şunnan çığıp, “Tuğan tel” aktivistları Roza xanımnı urınında qaldıru yaqlı çıqtılar.
Qorıltayğa ölkä häm şähär xakimiätläre, parlamentları wäkilläre dä kilgän idelär. Häm, täbrik süzläre totıp, üz citäkçeläre tarafınnan äzerlängän maqtaw käğäzläre, räxmät xatları öläştelär dä kittelär. Gubernatornıñ milli häm dini mäs'älälär buyınça kiñäşçese Tat'yana Sergeyeva ğına axırğa qädär qatnaştı. Qazan qunağı Rinat Zakirov isä yumartraq bulıp çıqtı: Räxmät xatlarınnan tış, isemle qul säğätläre dä tapşırdı.
Başqarma komitetnıñ isäp-xisap notığınnan soñ, qayber rayonnar avtonomiäläre başlıqları da şundıyraq süz tottılar. Kübese, nigezdä, eşlängän eşläre turında täfsilläp söylädelär. Qayberläre genä ölgergän problemalarğa tuqtaldılar. Tik alarnıñ ozınlığı täqdimnär äzerläp kilgän milli xäräkät äğzaları çığışlarına waqıt qaldırmadılar. Alarnıñ çığışları isä isemlekneñ axırında ğına yazılğan bulıp çıqtı. Şunlıqtan alar üz täqdimnären qarar qabul itkändä genä östäp kertü mömkinlegenä ireştelär. Mäsälän, “Bolğar yañarışı” oyışması räise Şäwkät Bogdanovnıñ borınğı bolğar şähärleklärendä tıyulıq buldırıp, turistik marşrut açunı soraw turındağı täqdime. Ä täqdimne nigezläp torırğa waqıt tar ide.
Avtonomiä räisen alıştıru turındağı täqdim belän “Sember” isemle maltabarlar berlege citäkçese Färit Äyupov çıqtı. Ul Roza Äxmätcanovanı maltabarlar belän tığız xezmättäşlektä tormawda ğäyepläde. İkençe räis saylarğa kiräklegen dä äytte
Annan soñ süz alğan “Tuğan tel” wäkile berlekneñ mäktäp açuğa üz öleşen kertmäwenä rizasızlıq belderde. Avgustnıñ 9 binada remont tämamlanırğa tieş. Monıñ öçen ber tien dä aqça yuq. Älegä açılaçaq mäktäpneñ ni möhere, ni bankta xisabı yuq. Aqçanı direktor qulına tapşırırğa kiräk. “Ägär maltabarlar yärdämgä alınsalar, “Azatlıq” radiosınnan iyün ayı öçen kilgän gonorarnı Färit qulına tapşıram”, digäç, ber säğät eçendä bu yeget 50 meñlek sertifikat alıp kilde häm başqalar da yärdäm itär, dide.
Şulay itep 55 meñ rubl' aqça mäktäp direktorı Älfiä Abutdinovanıñ qulına tapşırıldı. Dimäk, remontnı başlarğa da mömkin.
Bötendönya Tatar kongressı räise Rinat Zakirovnıñ çığışınnan da aqçağa bäyle ber özek iğtibarğa layıqtır.
Tatar, çuaş, muqşılar da byudjetqa üz öleşlären kertälär, dimäk uqu äsbaplarına zakazlar cibärergä kiräk. Tatarstan yärdäm itep kilä. Läkin bar närsäne dä buşlay taratıp bulmıy iç. Byudjetta tatarlarnıñ öleşe bulmasa, maltabarlar bu eştä aktiv qatnaşırğa tieş.
Çınlı rayonı başlığı Xänäfi Ramazanov üzeneñ iñ awırtqan cirenä dä tuqtaldı: Mäğlümat çaraları aşa tatarnı häm İslamnı mäsxäräläw kiñäyä bara. İslam süze terrorizm süzeneñ sinonimına äyländerelä. Min monı doşmanlıq säyäsäte dip añlıym, dide ul.
Qorıltaydan soñ Rinat Zakirov “Azatlıq” xäbärçese belän üz tä'sirlären büleşte: “Räis urınına berniçä kandidat täqdim itelgän bulsa da, saylaw tınıç uzdı, doşmanlıq süzläre yañğıramadı. Bu isä avtonomiäneñ ölgergänlegen kürsätä. Ä yaña räis Ramis Safin “Çişmä” televizion tapşıruı aşa barlıq tatarlarğa da tanış abruylı keşe”, - dide ul.
Rinat äfände xaqlı da. Zaldan täqdim itelgän Xanäfi Ramazanov belän Azat Kurçakov räislektän baş tarttılar. Ramis Safinğa – 66, Roza Äxmätcanovağa 38 tawış birelde. Döres, räis bulıp saylanır öçen delegatlarnıñ öçtän ikese yaqlap çığarğa tieş. Qayberäwlär kitkän bulıp çıqtı, ä qalğannarı citmi. Räissez taralmıyq inde, dip, Roza xanım yaqlı qayberäwlär Ramis faydasına tawışların östädelär. Bu isä tatarğa xas bik tä yämsez sıyfat – “Minemçä uylamasañ, sin minem doşmanım”digän närsäneñ çigenüenä işarädäy qabul itelde.
Andersen äkiäte iskä töşä. Yomırqanı tişep çıqqan ürdäk bäbkäläre şatlana: Qara, nindi kiñ ikän bu dönya! Ä ana ürdäk äytä di: “İ balalar, sez dönyanıñ nindi kiñ ikänen belmisez äle. Dönya ul ä-ä-nä tege aybağarlarğa qädär barıp citä!” Ä aybağarlar artında närsä barlığın ana ürdäk belmi dä. Häm aña bu kiräkmi dä. Bezdä dä şul ürdäk krugozorı ğına kebek. Doşman ul menä – yänäşädä, tatarlar arasında, ä aybağarlar artı – qızıqsındırmıy da...
Qaya qarama şul. Ägär bez şundıy bulmasaq, Tatar iñ qurqınıç zamanalarda Qırım partiäse, Mäskäw partiäse digän ike törkemgä bülenep, ber-berseneñ buğazın kimermäs ide. Yawız İwannıñ yärdämçese Andrey Kurbskiy “Tatarı pristupom vzyali Qazan”, dip yazıp qaldırmağan bulır ide.
Ğomum eştä kileşergä omtılışlar yuqlığı, başqalardan da näq sineñçä uy häm ğämäl taläp itü – üze ük oluğ qırğilıq. Ä bu sıyfat çit-yatlar tarafınnan ğasırlar buyına izelü arqasında häm kommunizm qollığı çorında ayıruça nığıtıldı da.
Avtonomiäneñ uzğan qorıltayı aldınnan “Tuğan tel” qorıltayı räis urınına al'ternativ kandidat täqdim itkän ide. Şul ğına da Avtonomiä citäkçelege tarafınnan “Tuğan tel” aktivistlarına qarata oluğ doşmanlıq xisläre tudırdı. Çönki barıbız da ber törle genä uylarğa tieş.
Döres, Şamanov, çığış yasap kitär aldınnan älegä saylanmağan Kurçakovnı irtägä üz yanına kütärelgän problemalarnı çişärgä çaqırıp kitkäç, al'ternativ kandidat üz kandidaturasın kire qaqtı. Läkin doşmanlıq öçen säbäp qaldı. Şul uq närsä: sin minemçä uylamasañ – minem doşmanım! Yuğisä, saylaw digän süz üze ük 2 kandidattan da kim bulmağanın küz aldında tota bit inde... Yuq, barıbız da ber törle uylarğa, ber törle genä söylärgä tieş. Şul maqsattandır inde, elekke qorıltayda Avtonomiä räise urınbasarı, kommunizm çorında partiä funksionerı Rifqat Axmedullov Ustavqa ber üzgäreş kertterde: imeş, ğariza yazıp kerüçelär genä Avtonomiä äğzası bula ala. Yäğni räislekkä kandidat täqdim itärdäy oyışmalar kollektiv äğza bula almıylar.
“Kem soñ avtonomiägä ğariza yazıp kerde?” – digän sorawğa cawap birüçe bulmadı. Dimäk, avtonomiä üze ük bötenläy yuq närsä bulıp çığa.
Bu yulı Ustavtan şul säyer matdäne dä sızıp taşlarğa qarar qılındı. Şuşı matdäneñ avtorı, ğömere buyı KPSS funk Roman Fedoroviç, Morozov kilgäç, räis urınbasarı urınınnan azat itelgän keşe – tağın şul uq urınğa qayttı. Şulay uq böten ğömeren “iketellelek” bayrağı astında ana telen beterügä bağışlağan, elekke çorlarda Ğaliskär Qamal teatrı tamaşasına mäktäp uquçıların kertmäskä quşqan slujivıylar da Avtonomiä prezidiumına yänä kerteldelär.
Roman Fedoroviç Axmedullov tözep kitergän qarar proyektı da rizasızlıq tudırdı. Mäsälän, avtonomiä aldında torğan iñ möhim burıç – mäktäp açu turındağı matdä altınçı urında ğına. Anı iñ möhim ğämäl dip sanap, berençe punkt itep quyu kiräk bulsa da. Tärcemäse menä nindi: “Ul'yan qalasında tatar mäktäbe açuğa, şulay uq ölkädä tatar telen uqıtuçı mäktäplär çeltären kiñäytügä bulışlıq buyınça eşne däwam itärgä”.
Sodeystvie, znaçitsya. Ä mäktäp direktorı Älfiä xanım möher yasatu aldında quyılğan yasalma kirtälärne urap uzu artınnan atna-un kön yörede. Sodeystviese genä kürenmi. Delegatlar bu proyektnı üzgärtergä täqdim ittelär. Ä qalğan matdäläre prosit', prosit'lardan ğına tora. Näq şul Roman Fedoroviç räis urınbasarı bulıp ştatta eşlägän çorda mäçet binasında eşlägän çın tatar mäktäbendä uquçı 179 balanı urıs mäktäplärenä tarattılar. Yuğisä, “Tuğan tel”neñ avtonomiäne oyıştıruı maqsatı da - näq xakimiätkä yaqın keşelär yärdämendä şul mäktäp öçen bina yaulawğa ireşü dä ide bit. Kiresençä kilep çıqtı ul waqıtta.
Ustav buyınça räis üz eşendä qala, ä avtonomiädä – ictimaği eş kenä. Ä räis urınbasarı ştatta eşli. Azat Kurçakovnı Axmedullovnıñ eş stile qänäğätländerep kilde. Yaña räis Ramis Safinnan şuşı nisbättä üzgäreşlär dä kötelä. Abruylı häm cegärle yeget bit ul. Ömetlänergä nigez dä yuq tügel.
Ayrat İbrahim, Sember
