Mordoviä möselmannarınıñ 2000 yılnıñ axırınnan eşläwçe ike Diniä näzäräte bar. Ber möftiät Mäskäw belän, şeyx Rawil Gaynutdin belän eşli, ikençese Ufadağı şeyx Talğat Tacetdin belän. Berençe möftiät üsä bara, oyışqan waqıtta 5 mäxällädän torsa, xäzer monda 23 mäxällä. «İslam v Mordovii» digän üz ğazetları bar, urıs, tatar, ingliz, ğaräp telle internet-saytları bar, här cäyne yäşlär öçen «Al''-Ansar» lagere eşli, şulay uq islam dinen öyränü kursları da oyıştırıla. Bu möftiät, biş yıl eşläp, keçkenä genä Mordoviäda 6 yaña mäçet açtı, tağı ikese tizdän tözelep betä. Mäçet tözeleşlärenä kübesençä çit illärdän, möselman qardäşlärdän aqça kiterälär, mäsälän, Saranskida Üzäk mäçetneñ tözeleş çığımnarınıñ 70 protsentın Misır ilennän şeyx Mansur qapladı. Bu möftiätneñ aktivistları kübese energiäları taşıp torğan yäş keşelär, kübese Rusiädä häm ğaräp illärendä islam qollecları häm institutların beterep kilgän. Qızğanıçqa qarşı, ikençe möftiätneñ uqımışlı keşeläre dä, telgä alırdıy eşläre dä yuq, mäxälläläre dä azaya bara.
Mordoviä möselmannarınıñ ber möftiätkä oyışuğa qayber ğibadät qılu üzençälekläre häm berniçä qawem arasındağı köräş qomaçawlıy. Respubliqa xaqimiätläre küptän inde ike Diniä näzärätennän berne yasarğa, berdäm möfti itep xaqimiätkä şatlanıp buysına torğan keşene quyarğa häm anıñ aşa möselmannar belän citäkçelek itärgä teli. Ufa yağındağı möftineñ, Zäki Ayzatullinnıñ, din yağınnan beleme citeşmi, ä Mäskäw belän eşläwçe möfti, Räşit Xalikov, xaqimiätlär belän gel yaxşı torırğa tırışsa da, şaqtıy bäysez keşe, xaqimiätlärneñ awızına ğına qarap toruçı tügel.
Şulay itep, berençe Diniä näzärätneñ otçet-saylaw waqıtı citkäç, möfti Räşit Xalikov urınına başqa keşene quyarğa teläwçelär küp ide: xaqimiätlär dä, mäçettä namaz uqimıyça ğına möselmannar belän citäkçelek itärgä tırışuçı ber törkem «avtoritetlı» tatarlar da. Bu «avtoritetlı» tatarlar Qazan islam qollecında eşläwçe Fahim Şafeev isemle ber yäş uqıtuçını çaqırtalar häm anı tizdän möfti bulaçağında ışandıralar.
Soñğı waqiğalar barışında, şul tatar törkemennän «Yaqtaşlar» cämğıäte räise Şämil Bikmaev, Lämberä rayonı başlığı Käbir Al''myaşev, Mordoviä başlığı administratsiäseneñ informatsion-analitik idaräse citäkçese Näzif Yenaleev häm «Mordovavtodor» oyışmasınıñ general'' direktorı Rafik Salixov ayıruça aktivlıq kürsätte. Alarnıñ tırışlığı belän, Diniä näzäräteneñ otçet-saylaw syezdı waqıtına ike atna qalğanda, möfti Räşit Xalikovnı islam ekstremistlarına yärdäm itüdä ğayıpläp Mordoviä ğazetlarında, radio, televidenieda xurlaw kampaniäse başlandı.
Möfti Xalikovnı xurlarğa informatsion säbäp aprel'' ayında uq barlıqqa kilsä dä, anı saylawlarğa dip saqlap totqannar ikän. Eş menä närsädä. Mordoviä Diniä näzäräte Saranskida islam qollecı açarğa cıyına. Anda kitaplar, uqu äsbapları, karavat-tüşäklär, öställär, komp''yuterlar häm başqa tağı küp närsälär kiräk. 2005 yılda Orenburg ölkäsendä Buguruslan şähärendä eşlägän «Al''-Furqan» mädräsäsen yabalar, mädräsä uqıtuçıların, anıñ rektorı İsmail Şängäräyewne, cinayät eşe açıp, ezärlekli başlıylar. Möfti Räşit Xalikov üze dä şul «Al''-Furqan» mädräsäsendä uqığan keşe bularaq, İsmail xazrät Şängäräev belän yabılğan mädräsäneñ böten milken, yuqqa yuğalmasın diep, Saranskiğa, islam qollecına birergä kileşälär. Bıyıl yanwar ayındä böten milekne, şular arasında dürt meñgä yaqın kitapnı, Saranskiğa Üzäk mäçetkä kiterälär.
20 häm 22 aprel''dä Orenburg ölkäse prokuraturası quşuı buyınça Saranski mäçetenä FSB häm militsiä xezmätkärläre kilep tentülär eşlilär häm ber «Täwxid» kitabı tabalar. Ul kitap urısça «Kniğa yedinobojiä» dip bilgele häm Mäskäwneñ Savelov rayonı sudı qararı belän taratudan, bastırudan häm uqıtu protsessında qullanudan tıyılğan. Kiterelgän kitaplarnıñ ber öleşe, su elägep, bozılğan bulıp çığa häm alarnı kürşe zavodnıñ miçlärendä yandıralar.
Diniä näzärätendä çirattağı otçet-saylaw syezdına 15 kön qalğanda, 11 iyüldä Mordoviäneñ iñ zur tirajlı «Stolitsa S» ğazetı «Razgrom biblioteki ekstremistov: v Saranske spetsslujbı izyäli knigi, na qotorıx vospitıyvalis'' ubiysı Beslana» digän mäqälä belän Räşit Xalikovnı xurlaw kampaniäsen başladı.
Şul könnän soñ «Veçerniy Saransk», «Yuldaş», «Prizıyv», «İzvestiä Mordovii» ğazetlarında ber-ber artlı «V Sentral''noy sobornoy meçeti g. Saransqa xranilas'' ekstremistskaya literatura», «Muftiy oşibsya?», «Oşibqa muftiä Xalikova: v musul''manskix krugax respubliki prodoljaetsya skandal», «Wıborı muftiä xoteli zasekretit'': musul''mansqaya obşçestvennost'' 13-ğo regiona vozmuşçena», «Obısk v Sentral''noy meçeti: v yee podvalax naydenı ekstremistskie knigi «Yedinobojie» digän mäqälälär çığa bardı. Televidenieda Şämil Bikmaev häm Rafik Salixov möfti Xalikovnı xurlap zur çığış yasadı. 25 iyüldä, irtägä syezd digändä, Lämberä rayon üzägendä, rayon başlığı Käbir Al''myaşev häm respubliqa başlığınıñ administratsiä xezmätkäre Näzif Yenaleev, rayonnıñ böten 13 imamın cıyıp, möfti Xalikovnı xurlıylar häm aña qarşı tawış birergä ügetlilär. Bu oçraşunı televidenie kürsätte häm radio işetterde.
Möselmannarnıñ bäxetenä qarşı, syezdğa Mäskäwdän şeyx möfti Rawil xazrät Gaynutdin kilde. Ul kilüeneñ berençe könendä Mordoviä başlığı Merquşkin belän ike säğätlek, kitkän könendä ber säğätlek äñgämälär ütkärde. Diniä näzäräteneñ otçet-saylaw syezdı yaxşı uzdı, Räşit Xalikovnıñ otçetınnan soñ, şeyx Rawil Gaynutdin aña Möftilär şurası isemennän ikençe däräcädäge «Al''-Faxr» (Dan) ordenın birde. Möftine saylaw barışında ike kandidatura täqdim itelde: Räşit Xalikov häm Fahim Şafeev. «Avtoritetlı» tatarlar törkemeneñ ışanıçı bulğan Fahim Şafeev öçen 71 delegattan ber delegat qına tawışın birde, qalğannarı Xalikov yaqlı ide. Şulay itep, Räşit Xalikov tağı 5 yılğa Diniä näzäräte räise bulıp qaldı.
Şul uq kiçne Mordoviä televidenieseneñ ike kanalında da bu syezd turında söylägändä, çinovniklarğa ğına süz birep kürsättelär, Räşit Xalikov turında süz dä äytelmäde.
Möselman syezdı häm Rawil Gaynutdinneñ Mordoviäğa kilüe turında 28 iyüldä xäbär itkän ğazetlardan tik berse genä, «Komsomol''skaya pravda – Saransk», üzeneñ «Musul''mane Mordovii obyedinyatsya?» isemle mäqäläsendä syezd turında çınbarlıqqa yaqın itep söyläde, Räşit Xalikovnıñ Diniä näzäräte räise urınında qaluın da yazdı. Qalğannarı möfti Xalikovnıñ isemen bötenläy telgä almadı.
Şulay itep, çittän torıp möselmannarnıñ eşlärenä tıqşınğan köçlär ottırdı, ciñä almadı. Bu waqiğalarğa üzeneñ bäyäsen şeyx möfti Rawil xazrät Gaynutdin birä.
– Bismillyaxi rräxmani rräxim. Berençedän, Mordoviä möselmannar diniä näzäräteneñ räise mufti Räşit xazrät Xalikovqa qarşı matbuğat bitlärendä bastırılğan, bälki, maxsus zakaz belän äzerlängän stat''yalar, alar, älbättä, barısı da respublikada möselmannar arasında ğawğa, fetnä çığıp, alarnıñ bügenge köndä cayğa salınğan eşlären tuqtatırğa häm möselmannar arasında kiläçäktä ozaq yılğa tartıla torğan tağın da şundıy ber fetnä däwam itügä yunältelgän dip min anı sanıym. Älbättä, bu publikatsiälarnıñ, mäqälälärneñ avtorları ruslar bulsa da, alarnıñ zakaz birüçeläre ul üzebezneñ xalıq arasınnan dip min monı küräm. Bu mäqälälärdä Räşit Xalikov Buguruslannan ekstremistik ädäbiätnı kitergän, ul biblioteqa kitapları arasında tıyılğan kitaplar da bulğan ikän dielsä dä, bolar ğamäldä döreslek tügel, çönki bibliotekada kitaplar törle-törle, alar xädislär, alar Qor''än kärim, Täfsir, häm ğaräp telen öyrätü kitapları. Alar arasında, älbättä, ğaqidä buyınça kitaplar da bar. Ä ğaqidäneñ qaysısı qabul itärlek, qaysısı qabul itelmäslek kitaplar da buluı mömkin. Şular arasında «Täwxid» digän, rus telendä «Yedinobojie» digän kitapnıñ buluı ul äle bu mufti ekstremizmnı respublikada tarata digän ğayıp taşlarğa säbäp tügel, çönki ul kitaplar kilgän korobkalarda, alarnı äle açıp tikşerergä kiräk, qaysı kitapnı bibliotekağa quyarğa, ä qaysı kitabı bezgä zararlımı, faydalımı yuqmı ikänen tikşerergä kiräk. Bu närsä eşlänmägän, monı turıdan-turı muftiğa ğayıp taşlap, anı ikençe srokqa ütkärmäskä, anı mufti itep saylamasqa digän bu maxsus ber kampaniä bardı. Läkin bu kampaniänıñ ikençe ber faydası buldı, çönki mufti Raşit Xalikov digänne bälki Mordoviä respublikasında böten keşe belmi ide. Bu mäqälälär nigezendä aña qarşı bulğan kampaniänı oyıştıruçılar, alar kürsättelär: Mordoviä cömhüriätendä Raşit Xalikov üzeneñ rolen başqara ikän, ul respublikada möselmannar arasında bik iğtibarğa häm abruyğa layıklı keşe ikän. Diniä näzäräteneñ räise muftidän, dörestän dä, küp närsä tora da ikän, kiläçäktä islam qaysı yunäleştä bulaçaq, möselmannarğa ul faydalı xezmät itä alamı, yäki bernindi dä fayda kitermi torğan, inertnıy, passiwnıy keşe bulıp utıraçaqmı? Menä min uylıym, qayber keşelärgä kiräk şundıy möfti, qaysısı berni eşlämi, möselmannarnıñ ixtıäcın häm xoquqın qayğırtmıy, ul xökümätkä bernindi dä taläp tä quya belmi häm möselmannar öçen bernindi dä xezmät tä itä belmi. Menä şul bernindi faydasız keşe ägär dä respublikada möfti bulıp utırsa, ul bälki küplärne, kemgä islam dineneñ canlı buluı kiräk bulmağannnarnı, ul qanäğätländerer ide. Ämma läkin Räşit Xalikov, ul mufti bularaq aktiv eş kürsätä, anıñ Rossiä muftilar arasında totqan urını bar häm aktiv xezmäte bar.Ul aktiv xezmätne başqalar kürälär häm anıñ aktiv eşläwen tuqtatırğa teläwçelär bar. Menä bu alıp barılğan kampaniä Räşit Xalikovqa tağın da ber reklama yasadı, anıñ isemen kütärde häm ul Mordoviä cömhüriätendä cämğıättä iğtibarğa layıklı şäxes bulıp çıqtı. Rossiä muftilär sovetı Raşit Xalikovnı mufti wazifasında soñğı biş yıl eçendä kürsätkän xezmätlären yuğarı bäyäläde. Ul Rossiä muftilar şurasınıñ böten programmalarında qatnaşa häm anda aktiv äğza bularaq xezmäten alıp bara. Şunıñ öçen Rossiä muftilar şurasınıñ qararı nigezendä, ul bezneñ eşlärebezdä aktiv eşlägän mufti bulğanğa kürä, häm dinnär arasında, xalıqlar arasında duslıqqa, tınıçlıqqa, tatulıqqa, xezmättäşlekkä üzeneñ xezmäten, köçen yunälttergän öçen ul bezneñ ikençe däräcäle Dan ordenı belän büläklände. Bez anı çın küñeldän täbrik itäbez häm älbättä, anıñ östenä Mordoviä möselmannarı üzläreneñ ikençe syezdında anı yañadan mufti itep saylawı belän bez täbrik itep, ul zur cawaplılıqnı yañadan da cilkäsenä yökläde dibez. Älbättä, mufti Xalikov, ul bik yaxşı añlıy kiläçäktä möselmannarnı berläşterügä zur köç quyarğa kiräklekne. Bez sezneñ respubliqa citäkçese Niqolay İvanoviç Merquşkin belän oçraşularıbız waqıtında tulısınça añlayıştıq häm tulısınça ber-berebez belän kileştek. Bez, Rossiä muftilar sovetı, Mordoviä möselmannarın berläşterergä, häm biredä şuşı ber biş-altı ay eçende yañadan syezd ütkärep, ber genä Diniä näzäräte qaldırırğa, ber Duxovnıy upravlenienıñ räisen buldırıp, ber muftine genä qaldırırğa. Häm bez ömet itäbez, bez däwlät orğannarı belär tığız elemtädä eşliäçäkbez häm İnşaalla respublikanıñ citäkçelärenä dä, möselmannarğa da bez faydalı bulğan qararlarnı ütkärerbez diep.
– Yaxşı, räxmät, Rawil xazrät. Soñğı soraw: sez Mordoviäda ike kön idegez, närsä sezgä oşadı, närsägä xäyran qaldığız?
– Bez Mordoviäda ike kön eçendä barı tik syezdda ğına qatnaşu belän üzebezneñ säfärebezne çiklämädek. Bez mäxällälärdä buldıq, mäçet tözeleşläre, mäçetlärneñ eşläre belän häm, älbättä, möselmannarnıñ tormışı belän tanıştıq. Bez Saranski şähäreneñ, ğomumän, Mordoviä respublikasınıñ ekonomik kütäreleşen kürdek. Şähärdä şul qadär yaña binalar, yaña sportkomplekslar, yaña yullar tözelüe bezne xäyran qaldırdı. Bu kürsätä, sezneñ respubliqa citäkçese dörestän dä xalıq turında qayğırta, dörestän dä respubliqa turında qayğırta, häm şunıñ näticäsendä ekonomik yaqtan zur uñışlarığız bar. Min çın küñeldän respublikanıñ kiläçäge xäyerle bulsa ide, Allahu Rabbıbız citäkçeläregezgä uñışlar häm yärdämnären nasıyp itsä ide, xalıqlar arasında duslıq, tuğanlıq, xezmättäşlek bulsa ide, islam dine häm möselmannar, alar dinebezneñ däräcäsen tağın da kütärsennär, töşermäsennär ide.
Şulay itep, çittän torıp Mordoviä möselmannarınıñ eçke eşlärenä tıqşınu, bik köçle basım yasaw kötelgännän kire näticä birde: möselmannar şantajğa birelmäde, üz citäkçelären yaqladı, yıl axırında ike möftiätne bergä quşarğa dip kileştelär.
İrek Bikkinin, Mordoviä
İrek Bikkinin, Mordoviä
