21 nçe ğasırnıñ berençe yılları İdel buyı häm Ural regionı öçen yubileylarğa bik bay bulıp çıqtı. Uzğan yılda Qazannıñ 1000 yıllığın bik şatlanıp ütkärdek. Kiläse yılğa Başqortostanda başqortlarnıñ urıs däwlätenä quşıluına 450 yıl tulu bäyrämnäre ütkäreläçäk. Bıyıl, 2006 yılda, federal'' üzäktän şul bäyrämnärgä äzerlänü öçen 10 milliard sum birelgän, 2007 yılda tağı 2 milliard sum birerlär. Başqorstan respublikasınıñ üz qaznasınnan da bu maqsatlarğa şundıy uq külämdä aqça sarıf iteler.
Ä bıyıl Saranskida, 28 nçe aprel''dä, professor Möxämmät Säfärğaliewnıñ xörmätenä ütkärelgän 10 nçı fänni uqular barışında, muqşı-erzya xalıqlarınıñ urıs däwlätenä quşıluğa 1000 yıl tuluı turında iğlan itelde. Şul 1000 yıllıq bäyrämnär 5 avgustta Saranskida admiral Fedor Uşakov xörmätenä fänni konferensiä belän başlandı. Şulay uq 5-6 avgustta Mäskäwdän Saranskiğa patriarx Aleksiy İkençe kilep, çığışı belän erzya xalqınnan bulğan patriarx Nikonğa häykäl häm admiral Uşakov xörmätenä yaña zur çirkäw açtı. Bu çirkäw berdän 3 meñ keşe sıyarlıq häm ul İdel buyında iñ zur çirkäw, bieklege 64 metr.
10 avgust könne Saranskiğa Rusiä Federatsiäseneñ prezidentı Vladimir Putin kilde häm şul çirkäw yanına bastırılğan admiral Fedor Uşakovnıñ häykälen açtı.
Şulsın da äytergä kiräk, Mordoviä xaqimiätläre bu çirkäwne muqşı-erzyalarnıñ urıs däwlätenä 1000 yıl elek quşılu xörmätenä tözedek dip äytsälär dä, çınında bu çirkäw başta Böek Watan suğışında ciñüneñ 60 yıllığına bağışlanğan ide. Bu çirkäwneñ iñ zur sponsorı YUQOS kompaniäse ide häm YUQOsnıñ zur problemaları barlıqqa kilgäç, çirkäw tözeleşenä aqça kilü azayğaç, bu çirkäwne uzğan yılnıñ 9 nçı may könenä ölgertä almadılar.
Muqşı-erzyalarnıñ, urısça äytkändä, mordvalarnıñ, urıs däwlätenä quşılu yubilee 1985 yılda Saranskida bik qupşı itep ütkärelgän ide inde. Ämma ul waqıtta 1000 yıl tügel, 500 yıllıq yubiley ütkärelde. 21 yıl ğına uzğaç, niçek soñ ber uq waqiğa 500 yıllıqtan 1000 yıllıqqa äverelde ikän?
Xäzerge Mordoviä tarixçıları 1000 yıllıq yubileynı şundıy logiqa belän añlata:
Muqşı-erzya xalıqları 10 nçı ğasırğa qadär Xazar qağanlığına yasaq tüläp torğan, ä inde Xazar däwläte 10 nçı ğasır axırında cimerelgäç, muqşı-erzyalar kemgä yasaq tülärgä tieş bulğan? Älbättä, urıs däwlätenä, häm tarixçılarnıñ logikası buyınça, mordva urıslarğa yasaq tüläsä, dimäk, alar urıs däwlätenä kergän bula.
Şul Xazar däwläte köçsezlängäç, İdel buyında Bolğar däwläte quätlänüe turında bu tarixçılar bötenläy onıtalar kebek. Döres, ber tarixçı, Niqolay Arsent''yev, 1006 yılda Bolğar ilçeläre Kievqa barıp knyaz'' Vladimir Berençe belän solıx tözegänlegen kürsätä. Yänäse, şul solıx nigezendä bolğarlar belän urıslar muqşı-erzya cirlären üzara ayırğan. Ä bit 11 yıl elek, 985 yılda da, bolğarlar şul uq knyaz'' belän şundıy uq solıx tözegän ide inde.
Niçek kenä bulmasın, mordvalar urıs knyaz''lärenä yasaq tüläsä dä, alarnıñ ber öleşe genä tülgän. Ul waqıtlarda muqşı-erzyalarnıñ kemgä dä yasaq tülämäwçeläre dä bulğan. Älbättä, mordvanıñ ber öleşe bolğarlarğa yasaq tülägän häm qayber muqşı-erzyalar Bolğar ilendä şaqtıy yuğarı däräcädä bulğan. Mäsälän, arxeologik qazular kürsätkänçä, Böek Bolğar şähärendä, bolğarlardan başqa, mordvalar da yäşägän.
Mordoviäneñ ictimaği oyışmalarınnan ike oyışma ğına bu 1000 yıllıq yubileyğa açıq räweştä qarşı çıqtı. Mäsälän, Mordoviä kommunistlarınıñ iyün ayında ütkän xisap-saylaw konferensiäse maxsus ber belderü çığardı. Anıñ iseme "О так называемом тысячелетии мордвы в составе России" ide häm anda şundıy süzlär dä bar ide (sitat): "Республиканская власть и послушные ей СМИ начали новую шумную и парадную кампанию… Очередные пышные празднества затеваются в условиях продолжающегося вымирания народа Мордовии, в том числе русских и мордвы… Отмена Главой Республики Мордовия дорогостоящего и исторически сомнительного празднования 1000-летия вхождения мордвы в состав Руси была бы воспринята большинством населения как шаг навстречу народным интересам, как давно ожидаемый отказ от парадности, шумихи и нескромности руководства… Предлагаем направить сэкономленные в результате отмены этого "юбилея" средства на улучшение положения малоимущих слоев населения республики, детей и молодежи". Sitat tämam. Älbättä, respubliqa xaqimiätläre bu süzlärne tıñlap tormadı, yubileylar başlandı.
Erzya xalqınıñ milli xäräkäte aktivistları da bu yubileyğa qarşı çıqtı. «Erzyän Mastor» (tatarça «Erzyalar ile») digän bäysez ğazetnıñ baş möxärrire, «Erzya telen qotqaru» fondı räise urınbasarı Yevgeniy Çetvergov söyli:
– Объявили 1000-летие, и с такой же легкостью можно объявить и 2000-летие. Можно войти не в состав Киевской Руси, а скажем, в состав Римской империи, или хотя бы Византийской империи. Ну настолько такая нелепость, настолько фальсифицируется история, диву даешься. Поэтому это 1000-летие ну буквально высосано из пальца. Нет никаких исторических документов, материалов. Документальная база настолько слаба, что говорить об этом не стоит даже.
– Yevgeniy Vladimiroviç, 1000 yıl elek mordva xalıqları – muqşılar häm erzyalar İdel, Uqa, Muqşı, Sna, Sura yılğarı baseynnarında yäşägän. Ul waqıtta bu cirlärneñ kübese Bolğar däwläte xaqimiätendä bulğan. Qaysı mordvalar soñ Kiev Rusena kergän?
– Мордва – это понятие растяжимое. Северная часть мордвы – это эрзяне, южная часть –мокшане. Какие мордва входили в состав Киевской Руси, непонятно.
– Äye, muqşı-erzyalar elek tä, xäzer dä zur territoriädä sibelep yäşi. Şunnan alar yäşägän cirlär törle waqıtta törle däwlätkä buysınğan. Şul cirlär tulısınça ber däwlät sostavına berençe qat 1243 yılda ğına kergän. Bu däwlät – Altın Urda. 200 yıldan soñ, Altın Urda tarqalğaç, mordva cirläre yañadan törle däwlätlär arasında ayırılğan: Mäskäw, Ryazan, Vladimir, Tübän Novgorod, Temnikov knyaz''lekläre, Qasim häm Qazan xanlıqları. İkençe qat mordva cirläre 1552 yılda ğına ber däwlät xaqimiätenä eläkkän, ul da Qazan xanlığın urıslar basıp alğaç qına. Dimäk, bıyıl oktäber ayında muqşı-erzyalarnıñ urıs däwlätenä kerüenä çınında 454 yıl ğına bulırğa tieş.
– Вот возьмем 500-летие. Как могли тогда мордва войти в состав русского централизованного государства, когда они еще были под русским государством и под татарским Казанским ханством? Они были разделены, как они могли войти в состав? Уж если бы сказали, с падением Казани вошли в состав русского государства, тогда было бы понятно.
– Yevgeniy Vladimiroviç, 1000 yıl elek mordvalarnıñ ber öleşe urıs däwlätenä kergän bulsa, ul däwlät Kiev Ruse bula, dimäk, xäzerge Uqraina. Ul waqıtlarda Mäskäw äle dönyada bulmağan. Dimäk, bu 1000 yıllıq yubileylarğa qunaqlarnı Mäskäwdän tügel, Kievtan, Uqrainada çaqırırğa kiräk?
– А почему приглашают Алексия и почему приглашают Путина, мне непонятно. Ведь входили-то в Киевскую Русь. Если входили в Киевскую Русь, надо оттуда и приглашать гостей, Ющенко надо приглашать в первую очередь и еще там кто у них религиозный лидер. Но почему-то приглашают Москву. Тогда еще не было Москвы, и Московского княжества не было даже. А вот приглашают Москву. Парадокс.
– Yevgeniy Vladimiroviç, soñğı berniçä yıl eçendä, şul Uşakov soborın häm yaña stadion tözer öçen Saranskinıñ tarixi üzägendä berniçä tarixi binanı cimerdelär. Ul binalarnı cimerüne sez Saranskida mordva däwlätçelegeneñ simvolların cimerügä tiñlädegez.
– Разрушив исторический центр, там, где зарождалась наша государственность, какая-никакая, полностью снесли, прошлись катком. В отношение этого храма, трудно даже что сказать. Какое отношение Ушаков имел к Мордовии? И в частности, к эрзянам и мокшанам. Единственно то, что он здесь похоронен. И ему создают такие почести, что вроде бы он и гордость народа и прочее, прочее. Я несколько лет тому назад читал учебник по истории дореволюционного издания. Там, до сих пор помню, писалось, на первом месте противниками российского государства являются татары, на втором месте мордва. Ну так и получилось, после падения Казани построили собор Василия Блаженного, а теперь собор Ушакова. Это такой же памятник окончательной победы над мордвой.
Bu Yevgeniy Çetvergov ide. Ul Saranskida, «Erzyän Mastor» (tatarça «Erzyalar ile») digän bäysez ğazetnıñ baş möxärrire bulıp eşli häm küptän tügel iğlan itelgän muqşı-erzya xalıqlarınıñ urıs däwlätenä kerüenä 1000 yıllıq yubiley ütkärü turında söyläde.
İrek Bikkinin, Mordoviä
