Alar “Bolğar – 2006” dip atalğan arxeologik ekspeditsiädä qatnaştılar. Bu çara “Rossiä poçtası”nıñ Ul'yan filialı citäkçese Konstantin Dolinin başlanğıçı belän oyıştırılğan. Ä ölkäneñ Yäşlär säyäsäte buyınça komitetı bu çarağa matdi yärdäm kürsätkän. Dolinin äfände äytüençä, ekspeditsiädä qatnaşuçılar aldına öç burıç quyılğan. Berençedän, Urta İdel töbägeneñ urta ğasırlarğa qarağan yam, yağni poçta xezmäte turında mäğlümаtlаr tuplaw. İkençedän, Kosmik tikşerenülär buyınça fänni institutnıñ Şähri Bolğarda Xan sarayı urnaşqan urını turındağı teoriäsen isbatlaw. Öçençedän, Bolğar tarixi-arxeologik tıyulığında alıp barıluçı qazu eşlärendä qatnaşu. Sember filatelistları şuşı öç yünäleştä bik möhim mäğlümatlar tuplap qayttılar, di poçta türäse Kostantin Dolinin. İdel Bolğarstanı bar yaqtan da cayğa salınğan yam xezmäte çeltärenä iä bulğan. Häm bu sistema Altın Urda däwläte tarafınnan da miras itep alına. Bu däwlätneñ ciren ber-bersennän 30 – 40 çaqrım yıraqlıqta urnaşqan şähärlär täşkil itkäne ğomum mäğlüm. Kärwannar häm yök arbaları isä bu aranı ber kön eçendä uzğannar. Yam stansaları şuşı şähärçeklärdä urnaşqannar. Xäbär yörtüçelär dä şul stansalarda atların almaştırğannar, tön qunıp çıqqannar.
Xatlar yörtüçelär, yäğni yam xezmätkärläre östenleklärgä dä iä bulğannar. Alarnı ayırır öçen “payda” dip atalğan maxsus bilgeläre bulğan. Törgäk räweşendä yasalğan xatlar häm ämerlär (gramota, dibez inde xäzergeçä) Bars sürätle tamğalar belän bilgelänä bulğannar. Bıyılğı ekspeditsiädä qatnaşqan millättäşebez Sabir Zarifullin baqırdan yasalğan möher tabu bäxetenä dä ireşkän.
Yam xezmäten uqu-yazudan başqa küz aldına da kiterü mömkin tügel. Qayber ğalim-ğolämä arasında, imeş, uqu-yazu barı tik yuğarı qatlamğa ğına xas bulğan, diyüçelär bar. Ä menä sawıt-sabalarda, şulay uq timerdän, söyäktän eşlängän yuvelir äyberlärendä oçrağan küpsanlı yazmalar kiresen raslıylar. Xäyer, monı raslawğa bolğarlarnıñ 922-yılda uq İslam dinen qabul itülären iskä töşerü dä citäder. Çönki uqıy-yaza belü - bu dinneñ töp taläplärennän berse ikäne dä mäğlüm iç. Annan soñ borınğı bolğarlarnıñ run yazmasına iä buluların da onıtmasqa ide.
İdel Bolğarstanında balçıqtan yasalğan taqtaçıqlarğa, qayın tuzına, xätta käğäzgä dä yazğannar. Balçıqqa yazu öçen qullanılğan söyäk tayaqçıqlar äle dä tıyulıq muzeenda saqlanalar. Bezneñ könnärgä qädär saqlanğan bähasız yadkärlär – qayın tuzına yazılğan xatlar yam xezmäteneñ, yäğni poçtanıñ säwdägärlär, hönärçelär öçen bik möhim bulğanın da raslıylar. Şähri Bolğarda keramikadan eşlängän maxsus plombalar da tabılğan. Alar yärdämendä yam (poçta) qapçıqlarına möher suqqannar, dilär ğalimnär.
Ä menä xan sarayınıñ qaysı cirdä urnaşqanı bu yulı açıqlanmıy qalğan. Xäyer, Qazan arxeologları, Bolğar tıyulığı xezmätkärläre häm Samar ğalimnäre bu mäs’äläne centekläp öyränüne üz burıçları dip sanıylar. Sember filatelistları da şuşı yünäleştä eşlärgä niätlilär.
Alar Qazan arxeologı Şärifullinğa da yarıysı ğına yärdäm kürsätkännär. Millättäşebez menä 10 yılğa yaqın inde 10-ğasırğa qarağan saqlanu qorılmaların çistartu östendä eşli ikän. Semberlelär bu eşkä dä üz öleşlären kertkännär.
Filatelistlar arasında barısınnan da kübräk tabıldıqlarğa Sergey Uryadov iä bulğan. Ul manğul çorına qädärge baqır peräşkä häm siräk oçrıy torğan muyınça tapqan. Bu uñışı öçen ul ekspeditsiäneñ töp büläge – ber kilo perännek belän büläklängän. “Poçta Rossii” digän monopolist şirkäat'neñ baytaq ğämälläre aña qarata tatar cämäğätçelegendä rizasızlıq xisläre tudıra. Yartı yıl sayın gäzit-jurnallarnı taratu bäyälären sikertüläre, Qazan gäzitlären Sembergä Samara aşa uratıp yörtü kebek añlaşılmaslıq qarar, mäsälän. Şulay da Sember tatarlarında FGUP “Poçta Rossii”neñ Ul'yan filialı citäkçelegenä tarixıbıznı öyränügä öleş kertkäne öçen räxmät xisläre dä tudırdı.
“Bolğar-2006” ekspeditsiäseneñ töp näticäse – törle millätlär wäkilläreneñ Urta İdel sivilizatsiäsenä qağılışlı tarixi çığanaqlar belän tanışuı häm mäñge cuyılmas xatirälär, - dilär älege çarada qatnaşqan filatelistlar.
Läkin haman şul qähär suqqan “läkin”. Ul'yan ölkäse tulayım İdel Bolğarstanı cirlärenä kerä. Häm şul uñğan-bulğan bolğarlar, nigäder, şuşı cirlärdä ber genä dä şähär salmağannar. Xätta säwdä yağınnan da, ilne saqlaw maqsatınnan da ifrat ta uñaylı Sembertau buş yatqan. Barı tik 1648-yılda voevoda Bogdan Xitrovo ğına İdel buyındağı tawnıñ urıs yaulap alğan cirlärne saqlarğa uñaylığın añlağan. Üze bolğar näselennän çıqqan bıvşiy tatarin bulsa da. Xäyer bu turında “Azatlıq” radiosı aşa da aptırawlar yañğırağanı bar inde. Ä menä yañğıramağanı. Uzğan atnada rayon üzäge bulıp toruçı Sengiley şähäreneñ 340 yıllığın şawlap-görläp bäyräm ittelär. Bu oçraqta da şähärgä nigez saluçılar, nigäder, urısça isem tapmağannar üzläre salğan şähärgä: yaulap alınğan İsänğali şähäreneñ isemen Sengiley dip, urısçalatu belän çiklängännär.
Ayrat İbrahim, Sember – Simbirski – Ul'yanovski
