Comğa könne Tatarstan däwlät Şurasınıñ utırışlar zalında Tatarstan mäktäplärendä Watan tarixın uqıtunıñ quyılışı häm kiläçäge digän temağa fänni – ğämäli konferensiä uzdı. Anı Däwlät Şurasınıñ mädäniät,fän, mäğärif häm milli mäs'älär komitetı, respublikanıñ mäğärif häm fän ministrlığı, Qazan universitetı, tatar gumanitar tatar pedagogik universitetı häm mäğärifne üsterü institutı oyıştırğannar. Däwlät Şurasınıñ komitet räise Razil Väliev konferensiäne açqanda mäsäläneñ möhimlege häm aktual'lege, tarixnı öyrätüneñ bügenge tormışqa tä'sire turında söyläde. Konferensiädä iñ başta mäğärif häm fän ministrı Räis Şäyxeislamov, tarix fännäre doktorı,akademik İndus Taxirov, Qazan universitetınıñ tarix fakul'tetı Dekanı Yevgeniy Çeglinsev, gumanitar universitetnıñ tarix fakul'tetı dekanı Oleg Sinitsen çığış yasadılar. Töştän soñ da däwam itkän konferensiädä qabul itelgän kiñäşlär Tatarstan mäktäplärendä tarixnı uqıtunı tağın da yaxşırtu, kadrlar tärbiäläw, berdäm däwlät imtixannarın yaxşıraq oyıştıru, däresleklär häm äsbaplar çığarunı kamilläşterü mäsällärenä bağışlanğan ide.
Bik xikmätle buldı bu konferensiä. Çönki tarixnı uqıtu häm däresleklär turında söyläşü xalıqara forumnar, möhim cıyılışlar, Däwlät Şurasınıñ räsmi utırışlar ütä torğan keçe zalında bardı. Bik citdi ğalimnär, dotsent, professorlar häm tarix uqıtuçıları cıyılğan. Televidenie kameraları, jurnalistlar mikrofonnarı mıjlap tora. Ä yaña ğına remontlanğan parlament binasınıñ alğı zalında 3 urında bersennän-berse zatlı kürgäzmälär, kitap satu urınnarı quyılğan. Da, yegetlär. Tarix digän närsägä iğtibar häm ixtiram arttı. Monıñ öçen säbäptä bar, elekke SSSR tarixı 15 däwlätneñ tarixına äylände, ä Rusiä tarixı törle aq taplardan torğan häm qatlawlı qarşılıqlı tarix bulıp çıqtı. Ber yaqtan, Sovet zamanı tarixı bar, ul äle dä däresleklärdä, uqu programmalarında küpmeder däräcädä saqlana. Borınğı Rus', Tatar – mongol iğası, Aleksandr Newski, Qalita, peresvet, Kutuzov, Suvorovlar häm berençe, ikençe rus inqilabı. Bol'şiviklar, Lenin, Stalin, suğış, ciräm-cirlär, Xruşçev – alarnı qaya quyasıñ? İkençe yaqtan, tarixnı beraz kiñäytep, maturlap vatanpärvärlek kerşäne belän buyap, bigräk tä borınğı babaylarnıñ qaharmanlığı, aqıllığı, çirkäwneñ tärbiäwi role turında tarix söyläw häm yazu ğälämäte bar. Ä inde Tatarstan Respublikasınıñ az bulsa da, Bolğar däwläte, Qazan xanlığı,Altın Urda däwlätllären xäterlätüe bötenläy yöräklärne häm başlarnı selketä. Beräwlär tatar süzen, ata-babalrnıñ danlı däwlätlär turında işetkäç därtlelänep kitä, ikençelär isä, şürläp qala häm tarixnı üze telägänçä genä işetergä tırışa. Niçek uqıtırğa soñ menä şundıy tarixnı? Ğalimnär menä şul turıda söyläşte. Akademik İndus Taxirov bezgä Leninğa qaraşnı räsmi räweştä bilgelärgä kiräk. Berençe, ikençe rus inqilablarnıñ da, başqa zur waqiğalarnıñ urının açıqlarğa häm töple itep taswirlarğa kiräk di ul. Ber qarasañ, ciñel genä eş, ämma köç-küät citärlek tügel. Ğomumän, imtixannar waqıtında, uquçılardan, studentlardan niçek soraşırğa kiräklege turında çığışlarnı işetkäç, tağın başlar äyllänep kitä. Qısqası, bu cıyılışnıñ mäğnäsen tiränten öyränäse bulır. Xätär ikän, bu tarix digännäre. Elekke zamanda kitaplar citmi ide, ä comğa könne däwlät şurasında ütkän konferensiägä kiterelgän kürgäzmägä häm kibetlärdä distälärçä tügel, ä yözlärçä isemdäge tarix kitapları. Barısı da kiräkle, döres kebek. Ä xaqiqät, çın tarix qaysında disäñ, cawap alıp bulmıy.
Ä tormış bara, änä Niqolay ikençene dönyağa kitergän Daniä prinsessası, Aleksandr patşanıñ xäläl cefete Mariä Federovnanıñ söyäklären Peterburgqa qaytarıp kümelde. Niçämä kön buyı rusiä cämäğätçelege, mäğlümät kanalları şaw- gör kilä. Rusiä däwläteneñ simvolı, bäğer kisäge bulğan Mariä Federovna üze wafat bulıp 78 yıl ütkäç Petropavl qalğasına anıñ cäsäde qaytarıluı 140 million keşele ilne der selkette. Tarixnı tergezüme bu, ällä vatanpärvärlekne üsterü öçen mawığıp kitep, artıq köçänep taşlawmı? Tatarstanda bu tantanalarğa qarşı çığuçı yuq. Ämma älege konferensiädä utıruçı Rinat Yosıypov, Söyembikä turında iskä aldı. Tatar ictimaği üzägeneñ Qazan bülege citäkçese teläge patşabikä-Söembikä söyäklären qaytarıp, zurlap kümü. Tarixı häm milli añı bulğan keşelär öçen tör yoqıların qaçıra torğan aktual' mäs'älä.
Ä Söyembikä Qasıym şähärendä kümelgän dip sanalsa da, monı tögäl genä raslawçı yuq. Härxäldä patşa xatını Mariä Fedorovnı tarixı häm ğomumän tarix şaqtıy zur tantanalar häm şaw-şular çığaraçaq äle. Tatarlar uyğa qaldı, ä qayda bezneñ babalarıbız? Qazan Kremlendä, Söyembikä manarası yanında tabılğan xan törbäläre pıyala sarqafaq astında saqlana. Bik küplärneñ yöräklärendä menä şul tarixi izge urınnı häm xan cähätlären layıqlı däräcägä, ictimaği mönbärgä kütärü. Belmässeñ bu tarixnı. Başta patşa Rusiäseneñ tuğrası ike başlı tatarlar qurqıp, räncep qarşıladı. Ä baqsañ ul Yädkär xannıñ, tatar däwläteneñ tamğası bulıp çıqtı. Urıs patşası başındağı danlıqlı bürek tä, Qazan xanınıñ baş kieme ikän bit. Menä şul baş kiemnäre eçendäge başlar, elek häm xäzer qaynağan fikerlär torğan sayın qıza. Tarixnı añlarğa telgän keşe muzeylarğa barsa häm mäğnäle kitaplar aqtarsa, çäçlär ürä tora. Menä nindi äkämät ikän ul tarix digän närsä. Ä belmägän keşe tınıç qına yoqım sorap yäşi. Ällä min äytäm, qağılmasqa mikän ul ütkän zamannarğa. Tik beläse ide, ni öçen alarnı xan zamannarı dip yörtälär ikän anı?
Rimzil Wäli
