Tantananı ölkä başlığı Sergey Morozov açıp cibärde. Ul cıyılğan xalıqnıñ iğtibarın ber ük uramnıñ ike yağında, şähärneñ näq üzägendä, danlıqlı mäğrifätçe İl'ya Niqolayıviç Ul'yanovnıñ häm anıñ tuğrılıqlı şäkerte İl'ya Yakovleviç Yakovlevnıñ ber-bersenä mäñge qarap toraçaqlarına yünältte. Gubernator süzlärennän soñ tınlı orkestr Rusiä gimnın başqardı.
Tantanada şähär başlığı Sergey Yermakov, Çuaşstannıñ Mädäniät ministrı Petr Krasnov, Sember çuaşları avtonomiäse räise Vladimir Svaev, Yakovlevnıñ onıqçığı Mäskäw artistı Vladimir Pavlov, Çuaş avtonomiäläreneñ Mäskäwdäge üzäge citäkçese Anatoliy Grigor'yev, Başqortstannıñ häm Çuaşstannıñ atqazanğan rässamı skul'ptor, şuşı häykälne yasağan Vladimir Nagornov çığış yasadılar. Çığışlarnıñ töp mäğnäse - çuaş xalqın älifbalı itü, xalıqlar duslığın nığıtu, pravoslav kul'turasınıñ çuaş xalqına binihayä uñay tä'sire, häm bu izge eştä İl'ya Yakovlevnıñ oluğ xezmäte... Anıñ öç wasıyäte çuaş xalqınıñ yaqtı kiläçägen tä'min itüdä xälitkeç rol' uynağan: “Boğqa ışanığız, ğailägezne nığıtığız, xezmät söyegez!”
Tantanada, yañğır buluğa qaramastan, xalıq bik küp ide. Böyek uqıtuçı häykäleneñ näq Uqıtuçılar köne aldında açıluı da simvolik tirän mäğnägä iä, digän fiker yış qabatlandı. Tantana tämamlanğaç ta, xalıq taralırğa aşıqmadı: üzara fiker alışular, şatlıq urtaqlaşular ozaq däwam itte. Şul arada çuaş tuğannarıbıznıñ uñışlarına şatlanıp, alarnıñ avtonomiäse räise Vladimir Svaevqa ber soraw da birergä mömkinlek tabıldı.
“Tuğan tel” oyışması ürnägendä barlıqqa kilgän Yakovlev isemendäge çuaş oyışması citäkçese märxüm İvan Kiryuşkin da, Çuaş avtonomiäseneñ berençe räise Veniamin Afanas'yev ta “Räxmät tatarlarğa yul yarıp barğannarı öçen, sez beze üz artığızdan iärtäsez, bez isä sezdän qalışmasqa tırışabız”, - dilär ide. Ä xäzer, mädäniät ölkäsendä sez tatarlarğa ürnäk bulıp torasız, bu häykälneñ açıluı da – bezgä yul yaru. Rol'lär alışuınıñ säbäben närsädä küräsez? – digän sorawğa, Vladimir İl'iç mondıy fikerne qabul itmäde. Anıñ äytüençä, tatarlar mäğärif yağınnan çuaşlarğa ürnäk alırday eşlär başqaralar, ä üzeşçän sänğät buyınça bez tigez barabız.
Tantanada Çuaşstannıñ Akademik Däwlät cır häm biü ansamble artistları da qatnaştılar. Alarnıñ konsertı Lenin Memorial' üzägendä bulırğa tieş ide. Xalıq anda cäyäwläp bardı – ara ällä ni yıraq tügel bit. Tamaşağa kilgän xalıqnı ölkä üzägendä eşläp kilüçe danlıqlı “Erevet” ansamble häm Çınlı rayonı üzäge Nağatkinnıñ balalar kollektivı çığışları qarşıladı.
Zalda konsert başlanğançı tağın da tantanalı çığışlar, bu oluğ eşkä öleş kertkän şäxeslärgä räxmät süzläre yañğıradı, büläklär tapşırıldı. Sergey Morozov Çuaşstan prezidentı Niqolay Fedorovqa räxmät xatı häm “Simbirsit” dip atalğan cirle ammonittan yasalğan istälekle büläk äzerlägän. Anı mädäniät ministrı Petr Krasnovqa birep, prezidentqa anı häm oluğ räxmätlären citkerüne ütende.
Däwlät cır häm biü ansamble isä çın milli canlı programma alıp kilgän. Çuaş milli mädäniäteneñ töp teräge bulğan bu kollektivnı, çınlap ta, yuğarı sänğäti ostalıqqa iä artistlar tuplanması, dip tä atarğa bula.
Süz soñında ber ğibrätle tarixi mizgelgä dä tuqtalıp ütü urınlı bulır kebek. Nijgar ölkäseneñ Pilnä rayonı Petryakes awılı 1917-yılğa qädär Sember gubernasınıñ Qormış öyäzenä kergän. Şuşı awılda yäşäwçe Säyär ağa Sabirov ber dokument belän tanıştırğan ide - Qazanda keräşen mäktäben tämamlap, biregä missioner sıyfatında yünältelgän elekke telegrafist Timerğalinnıñ Sember gubernası buyınça xalıq uçilişçeları inspektorı İl'ya Niqolayıwiç Ul'yanovqa yünältelgän xatınıñ nösxäse belän. Xatnıñ mäğnäse, cirle mullanıñ kürsätmäse arqasında, awılda berkemneñ dä fatirğa kertmäwenä zarlanudan ğıybärät. Yäş missioner inspektordan üzen başqa urınğa yünältüen ütenä. Ul'yanov isä anı Moçaley awılına küçergän. Anda fatir tabılğan. Läkin missionerlıq wazifası barıber ütälmi qalğan. Pravoslav dinenä tartu öçen başta urıs telen öyrätergä kiräk bulğan. Cirle yegetlär 3 yıl buyı urıs telenä öyränälär dä, 4-nçe uqu yılında, din däresläre dä kertelä başlağaç, uqırğa yörüdän tuqtıylar bulğan. Şulay itep, Timerğalin ataqlı çuqındıruçı İl'minskiynıñ häm mäğrifätçe İl'ya Ul'yanovnıñ ömetlären aqlıy almağan.
Ä İl'ya Yakovlevnıñ uñışı anıñ missionerlıysında ğına tügel – çın mäğrifätçe dä buluındadır. Ni äytsäñ dä, çuaş xalqın, çuqındırudan tış, älifbalı da itkän bit ul.
Ayrat İbrahim, Sember
