Ufadağı danlıqlı “Ğaliä” mädräsäse üzeneñ tügäräk yubileyın bilgeli. 1906 yılda eşli başlağan bu uqu yortına 7 üktäber könne 100 yıl tuldı. Şuşı uñaydan Başqortstan Respublikası Xökümäte maxsus qarar da qabul itte häm bäyräm çaraların zurlap ütkärü xaqında Mädäniät häm milli säyääst ministrlığına, törle muzeylarğa, arxivlarğa kürsätmä birde. “Ğaliä” mädräsäseneñ 100 yıllığına bağışlanğan iñ zur yubiley kiçäse, küp töbäklärdän, şul isäptän Tatarstannan da küp qunaqlar qatnaşlığında, 31 üktäber könne Ufada Mäcit Ğafuri isemendäge Başqort däwlät akademiä drama teatrı binasında ütäçäk. Monnan tış fänni-ğamäli konferensiä da bula, “Ğaliä” mädräsäse tarixına häm eşçänlegenä bağışlanğan törle kürgäzmälär dä oyıştırılaçaq.
Küplärgä mäğlüm ki, Ufadağı «Ğaliä» mädräsäse binası, tatar bayları häm zıyalıları yärdämendä, Ufa üzägendä 1906 yılda tözelä häm eşli başlıy. Başqortstannıñ Çişmä rayonındağı Keläş isemle tatar awılında tuıp üskän Zıya Qamali nigez sala bu mädräsägä häm üze ük aña unöç yıl däwamında citäkçelek itä. Üze dä küpqırlı talant iäse häm zur ğalim bulğan Zıya Qamali “Ğaliä” mädräsäseneñ dä iñ yuğarı däräcäle uqu yortı buluına ireşä. Ul çaqtağı universitet rolen üti “Ğaliä”. Dini sabaqlar belän bergä tirän dönyawi belem dä birüçe bu danlıqlı uqu yortında bixisap tatar häm başqortlar ğına tügel, ä başqa törki xalıqlar wäkilläre dä töple belem alıp çığa häm kürenekle şäxeslärgä äwerelä.
“Ğaliä” mädräsäse üzeneñ iñ ayaqqa basıp kitkän çağında, 1919 yılda Sovet xakimiätläre tarafınnan yabıla. Ä anıñ eşçänlegen iñ yuğarı basqıçlarğa kütärä alğan Zıya Qamali, şäxes şöhräte qorbanı bula – 1936 yılda qulğa alınıp, Samara törmäsendä wafat bula ul.
Sovetlar berlege yıllarında “Ğaliä” mädräsäse binasında törle oyışmalar eşläde. Soñğı yıllarda biredä ğärip balalar öçen internat-mäktäp tä buldı. Ä inde tuqsanınçı yıllar başında bay tarixlı mädräsä kire din ähellärenä qaytarıp birelde. Başta biredä ike yıllıq mädräsä eşläde. Annan, ğilemle uqıtuçılar kollektivı tuplanğaç, islam institutı itep üzgärtelde ul. Ä berniçä yıl elek Rusiä İslam universitetı däräcäsen dä aldı.
Älege uqu yortı elekke “Ğaliä” mädräsäse traditsiälären däwam itäme, kemnär belem ala biredä, ğomumän, ni belän yäşi şuşı uqu yortı? Bu sorawlarğa cawap alu öçen, İslam universitetı rektorı Rinat xäzrät Raevqa möräcäğät ittek bez.
“Bezneñ Rusiä İslam universitetı tarixı 1989 yılğa barıp totaşa. Ul çaqta bez ike yıllıq mädräsä bularaq eşlädek, - di Rinat xäzrät. Annan soñ 1996 yıldan İslam institutı buldıq. Ä 2003 yıldan bez Rusiä İslam universitetı däräcäsen aldıq. “Ğaliä” mädräsäse binasın möselmannarğa qaytaru xaqında 2001 yılda BR Xökümäte qararı dönya kürgän ide. Şunnan soñ biredä küp tözekländerü eşlären alıp bardıq. Bezdä bügenge köndä 700дән artıq şäkert belem ala. Şularnıñ 600е çittän torıp uqi. Dini sabaqlar belän bergä bez dönyawi belemnär dä biräbez. Bu cähättän bez “Ğaliä” mädräsäse traditsiälären däwam itäbez”Bügen 100 yıllıq yubileyın bilgeläwçe ataqlı “Ğaliä” mädräsäse binasında urıslaşqan häm, distä yıllar mäcbüri tänäfestän soñ, anıñ eşçänlegen däwam itterüçe şuşı yuğarı dini uqu yortı soñğı yıllarda möselmannarğa qaytarıp birelgäç, küp üzgäreşlär buldı biredä. Xäzerge millätpärvär eşquarlar tırışlığı belän matur itep tözekländerelgän binada xäzer şäkertlärgä uqu häm yäşäw öçen hämmä şartlar buldırılğan.
Xäzerge köndä, “Ğaliä” mädräsäseneñ 100 yıllığı uñayınnan, Başqortstannıñ yuğarı häm urta uqu yortlarında, mäktäplärdä, gimnaziälärdä «Ğaliä» mädräsäse tarixına qağılışlı kürgäzmä poçmaqlar äzerlänä, açıq däreslär oyıştırıla. «Ğaliä» mädräsäse binasında urnaşqan Rusiä İslam universitetı möğallimnäre häm şäkertläre üzläre dä bu bäyrämgä küp kenä çaralar äzerli. Ä töp tantana, aldaraq äytelüençä, 31 üktäber könne Ufada Mäcit Ğafuri isemendäge Başqort däwlät akademiä drama teatrında ütäçäk.
Fänis Fätxi, Ufa
