İrekle ildä matbuğat iñ qaynar, iñ aktual' temağa mäqälälär bastıra. Radio, televidenie dä qıçıtmağan cirne qaşıp utırmıy. Menä Rusiä öçen iñ xätär tema –bozıq araqı, törle texnik sıyıqçalar eçep, suqırayu, wafat bulu. Mondıy ısul belän dönyadan kitkäç, ocmaxqa kerü turında uylap torasıda yuq. Bu don'yada da tämuğ ğazabı, tegesendä dä. Suğış waqıtında qanğa batırılğan şähärlärne xäterlätkändäy, bozıq xämerdän yözlärçä keşelär qırılğan qalalar isemlegen qararğa qurqınıç – Belgrad, İrkutski, Pskov, Vladimir – menä alar denaturat, antiseptin eçep, gürgä kerüçelär geografiäse.
Qayan kilep çıqqan bu afät? Äle qoş kizüe digän zäxmät tä onıtılmadı, xäzer inde zatsız eçemlek bäläse. Kibet tulı zatlı araqı, kon'yaq, viskiğa küz dä salmıyça, eçä xalıq, torğan sayın kübräk eçä. Tämsez bulsa da, oçsızlısın. Äcäldän dä qurıqmıyça. Nişlärgä soñ? Berençe täqdim - oçsızlı araqını kübräk çığarırğa. İçmasam, aynığaç, aqılğa kilerlär. Cıyın çüp çar eçep qırılu cäy başında, araqı reforması başlangaç xätärlänep kitte. Aña qädär 50-60 täñkägä matur ğına şeşä alıp bula ide. Baş isäñgeräsä dä, isän qalu şansı bar ide. Ä xäzer şeşäneñ iñ oçsızı - 80 yäki 100 sum. Menä şul waqıtta Napaleonnı da, Gitlernı da ciñgän, Lenin-Stalin bayraqları astında sınawlar ütkän elekke sovet xalıqnıñ nervıysı çıdamadı. Ğadi eçkeçe oçsızlı araqını 100 täñkägä almıy. İke keşegä bulsa da 70 tänkäne yunätkän ir-at araqı kibetenä boykot iğlan itep, xucalıq kibetenä sıyıq materiallar, buyaw cebetä torğan sıyıqlıqlar alırğa çaptı. Anda oçsızraq. Yäki uramdağı yäşeren säwdägärneñ itäk astınnan şeşä alunı qulay kürä ul. Ä küplär tota da berär maşinanıñ yağulıq yäki üınu sıeqçasın sawıtınnan tämsez närsä ağızıp eçä başladı.
Şundıy xikmätle xäl, paradoks kilep tudı. Mäglüm ki, neft' betsä, benzinnı ülännärdän, ağaçtan dä quıp bula dilär. Qayber illärdä, şul isäptän Tatarstanda da, rapstan, bäräñgedän, äflisun qabığınnan, ülännän etil araqısı çığarıp, maşina baqlarına sala başladılar. Ekologik yaqtan da äybät, tötene çista, hawa saf qala. Dayış, etanol, dip torğanda, maşinağa benzin urınına araqı salası urınğa, qayberäwlär maşinalarğa sala torğan metil spirtın häm kislota, benzin-käräçinnärne üzläreneñ buğazlarına qoya başladılar. Bomjı, suqbaylar yuğalsa, berkem sizmäs, yılamas ide, ä bit balalı, xatınlı ir, qulına balta-çükeç tota belgän abzıylar qırıla.
Läkin bu nixäl? Araqıdan ülüçelär bıyıl ğädättägedän kimräk imeş. Rusiä qullanuçılarınıñ küzätüçe oyışma -Rospotrebnadzornıñ Tatarstan bülekçäse şundıy mäğlümat tarattı – ağımdağı yılnıñ oktäber ayında alkogol'dän ağulanu älläni küzätelmägän imeş. Tatarstan İrkutski, Pskovlardan bik nıq qalışa. Xisaplarğa qarağanda, 2006 yılda kisken alkogol' ağulanu uzğan yıldan 3,5%qa kimegän, ä alkogol'dän ülü oçraqları 19%qa azayğan. Döres, barıber şuşı yılda 215 keşene alkogol' dönyadan alıp kitkän.
Yäğni ağulı xämer eçü naçar bulsa da, bula torğan xäl dip sanala. Barıber aña çıdap, sabır ğına qarap bulmıy älbättä. Berniçä kön distälärçä televidenie, radio, gäcit şuşı afätne taswirlap torğaç, töp daruı tabıldı. Alkogol'ne çığarıp satuğa däwlät monopoliäse kertkändä, bik döres häm faydalı bulaçaq. Başqa illärdäge kebek. Döres ul illärdä araqı byulmağanda metil spirtı, kislota eçmilär. Här xalıq üzençä iserä. Däwlät küzätüe astında, salımın-aksizın qaznağa tüläw xäyerleräk ikän. Rusiä byudjetı şaqtıy däräcädä araqığa bäyle. Xosusıy käsepçelär dä şul uq şeşä yärdämendä tamaq tuydıra.Menä ni öçen televizor ekranı araqı qorbannarın kürsätkän bit.
Däwlät monopoliäsen kertüne ğadi genä närsä dip äytep bulmıy. Barıber ayırım keşelär häm dairälär üzläreneñ mänfäğät'lären yaqlap qalırğa tırışa.
Şulay itep, denaturat qissası, mäğlümat häm säyäsät belän bäyle bulıp çıqtı. Aqçanıñ anıñ kem kesäsenä kerüe, säyäsi qaraşlarnıñ diplomatiä külmägenä kiderelüe kiterep çığara andıy xällärne. Säyäsi graduslı bozıq eçemleklär kübäyde xäzer. Änä, Moldova şäräplären äybät kenä çömergän xalıq kinät kenä bu ildän kilgän eçemlekne ağu dip sanıy başladı. Gruziäneñ şäräläre bik qurqınıç bit. “Xvançkara”, “Kinzmarauli” digännären Stalin üze yaratıp eçsä dä, bik naçar närsä bulıp çıqtı alar. “Borjomi” mineral' suı qotoçqıç eçemlek ikän.
Zakuskası da qurqınıç xäzer anıñ. –Äytik Latviädän kilgän şprot balığı konservası. Ul da bik qurqınıç azıq di. Moña qädär Sovet häm Rusiä xalqı berni belmiçä, şul şprotnı yalğış aşağan. Xäzer andıy şprot konservasın üz ilen yaratqan Rusiä patriotı aşarğa tieş tügel. Tämsez häm qurqınıç dilär latışlar maylap tozlağan balıqnı. Bälki şul sıyfatlı araqı artınnan qabıp cibärsäñ genä inde.
Ä yunle araqı qiybat, oçsızlı xämer küzne suqırayta. Ni eçärgä, ni qabırğa belmässeñ. Televizor qabızırğa, gäcit biten açarğa şürlibez. Tağı nindi afätlär kilä ikän bezneñ başqaylarğa?
Rimzil Wäli
