Ölkäneñ 30 dan artıq yuğarı abruylı keşese kergän initsiativ törkemneñ täqdim-ğozerenä xakimiät tä uñay qaraş beldergän ide. Härxäldä, häykäl öçen urın saylaw täqdime şunı kürsätä ala.
Şuşı niät belän xalıqnı da tanıştıru maqsatınnan bu törkem ähelläreneñ şähär häm ölkä başlıqlarına yünältelgän möräcäğäte törle gäzitlärgä tapşırılğan ide. “Argumentı i faktı”, “Komsomol'skaya pravda” gäzitläreneñ Ul'yan çığarılışları, Avtozavodnıñ 5 meñ tirajlı “Panorama UAZ” gäzite bu ğözerne ütädelär. Ä menä üzeneñ obyektivlığı, xakimiätne tänqitläwdän tartınmawı belän tanılğan “Simbirskiy kur'yer” häykäl ideyäsen şikkä aluçı yazma birde. Döres, initsiativ törkem süzlärennän çığıp, “Qıssai-Yosıf” äsäreneñ 200дән artıq qul'yazmaları barlığı, qayberläreneñ Yevropa muzeylarında da saqlanuı, 1839-yıldan alıp anıñ 80 märtäbä basılıp çığuı äytelä. 8 ğasır buyı bu äsärneñ här möselman ğailäsendä izge kitap sanaluı, küp buınnarda başqa dinnärgä qarata ixtiram tärbiäläw häm ruxi rizıq çarası bulıp torğanı assızıqlana.
Läkin boları – süz ara ğına. Yazma yalğan belän başlana: “Möselman oyışmalarınıñ initsiativ törkeme” dielgän. Mäskäw mäğlümat çaralarınıñ “möselman” süzen terrorist süze belän täñgälläşterü tırışlıqları çorında monı tumağan balanı ana qarınında buıp üterü omtılışı, dip qabul itte tatar cämäğätçelege. “Tuğan tel”ne dä, “Bolğar yañarışı”n da, initsiativ törkemgä kergän 30дан artıq kürenekle ğalimnär, maltabarlar, citäkçelärne dä möselman oyışmaları äğzaları dip bulmıy. Qayberläre comğa namazlarına daimi yörsälär dä. Ä yazma axırında Qol Ğalineñ kem ikänen häm häykälneñ nigä näq Semberdä kiräklegen añlatu sorala, çönki, di avtor Artur Taniev, şähär xalqınıñ bu häykälne qabul itmäwe dä bar.
Nihayät, bäyrämnärdän qotılğaç, “Tuğan tel” idäräse redaksiägä protest xatı tapşırdı. Xattan berniçä özek radiotıyñlauçıylar iğtibarına da layıqtır.
“Yazmanıñ iseme ük xäwefländerä. “Kem soñ ul Qol Ğali?” digän soraw üze ük kürşelärneñ mädäniäte, tarixı belän bötenläy qızıqsınmağannı kürsätä. Qızğanıç, “yevropotsentrizm” çire belän sataşqan mäğärif sisteması täre poxodları, inkvizitsiä belän mäşhür, “Cirneñ Qoyaş tiräsendä äylänüe” kebek Şärqi dönyada ğomum mäğlüm faktlarnıñ “fänni açılışları” belän maqtanğan Könbatış mädäniäte belän genä tanıştıra. Ä Qol Ğali häykäle Sember xalqı başındağı şundıy buşlıqnı tutıra alır ide. Bigräk tä Mäğrib belän Şärıq arasında küper xezmäten ütäwçe Rusiä öçen möhim bu.
Qol Ğalineñ Sembergä mönäsäbätenä kilsäk, eş bik ğadi tora: Sember ölkäse cirläre tulayım uq İdel Bolğarstanına kergän. Bu turıda toponimnar da qıçqırıp toralar, Bolğar şähärläreneñ qaldıqları isä östälmä dälil genä. Riwat'yälär buyınça, Qol Ğali üze dä Undorı (Un daru) – näq biredäge sanatoriylarda qullanıla torğan şifalı su çığanaqlarınnan kön'yaktarak urnaşqan şähärlärneñ bersendä tuğan. Qızğanıç, xäzer bu şähärleklär belän barı tik arxeologlar ğına qızıqsına. Bolğar belän Bilärdän qala öçençe oluğ Aşlı (Oşel') şähäre dä alar arasında. Arxeolog Yuri Semıqin, mäsälän, biredä turistlar marşrutı açu xıyalı belän yäşi.
Yazmanıñ avtorı Artur Taniev şähär xalqı turında bik naçar uylıy ikän. Alman keşese Qarl Marks, äzeri Nariman Narimanov, ärmän Ğay Bjişkyanslarnıñ mähabät häykällärenä tüzgän şähär xalqı nilektän näq şuşı cir balası Qol Ğali häykälen genä qabul itmäskä tieş? Ä Qol Ğalineñ qaraşları häm mirası, yäğni kürşe xalıqnıñ mädäniäte häm tarixı belän yaqınnanraq tanışu – üzara tatulıqnı nığıtuğa ğına etärgeç birer ide, dielä cawap xatında. Häm bu xatnıñ Artur Taniev sorawın ütäw dip tä qabul itärgä kiräk, dielä.
“Simbirskiy kur'yer”nıñ redaktorı Gennadiy Yakimçev şuşı xatnı bastırırğa wäğdä birde. Döres, monda ğäcäp närsä dä bar. Gäzitneñ baş redaktorı bulıp tatar balası maltabar Nail Tacetdinov sanala. Läkin ul üz biznesı belän başqa cirdä şöğellänä, gäzitneñ yünäleşen bilgeläwdä bernindi öleşe dä yuq kebek. Härxäldä, Gennadiy Yakimçev üzen xuca kebek tota.
Ayrat İbrahim, Sember
