Tatar muzıkantı, saksofonda uynawçı Eduard Axmätşinnıñ «Quray» isemle kompozitsiäsendä hiçşiksez, tatar yañğıraşı bar, tatar köyläre işetelä. Ämma ul tatar xalıq köye tügel, bu djaz kompozitsiäse. Muzıkanıñ ber töre bulğan djaz muzıkası bezneñ tatar xalıq muzıkasına oşağan dip äytep bulmıy, älbättä. Bezneñ qolaq kübräk pentatonikağa künekkän. Ämma djaznı tıñlap qarağan küp keşelär annan soñ anı bik tä yarata başlıy. Mäsälän, Tatarstan yegete Eduard Axmätşinnı djaznı yaratu Amerikağa qadär bulğan ikän. Eduardnıñ «Uzıp barışlıy» digän kompozitsiäse klassik djaz formasında yazılğan.
Djaz barlıqqa kilgändä ul kübräk qara tänle amerikannarnıñ muzıkası dip sanaldı. Ä xäzer inde djaz böten illärdä bar. Djaz uynawçılar arasında törle millät wäkilläre, şular arasında tatarlar da bar. Saranskida Mordoviä tatarları öçen çığarıla torğan «Yuldaş» gazetınıñ 31 ğınwar sanında «Eduard Axmätşin. Yego saqsofon zvuçit v Amerike» digän ber zur mäqälä çıqtı. Anda djaz muzıkasınıñ tuğan cire häm çäçäk atqan urını bulğan Amerikada tatar saksofonçısı iñ yaxşı djaz muzıkantlarınıñ berse bula alğanlığı turında yazılğan.
Eduard Axmätşinnıñ internetta üz säxifäse da bar. Anda anıñ Amerikada çıqqan ike kompakt-diskınıñ yazularınnan qısqa ğına fragmentlar da quyılğan. Alarnı İnternet aşa tıñlarğa bula. Eduardnıñ ber diskında djaznıñ klassik kompozitsiäläre tuplanğan, alar inde böten djaz dönyasında dan alğan muzıkalar.
Eduard 1972 yılnıñ 21 fevralendä bik muzıkal' tatar ğailäsendä tua. Äti-änise Yar Çallıda tanılğan muzıka ähelläre: änise - cırçı Äsiä Axmätşina, ätise - muzıka mäktäbe uqıtuçısı, kompozitor Wäsim Axmätşin. Eduardnıñ enese Aydar, Aydarnıñ xatını Rezeda Qazanda yäşilär häm alarnıñ da professiäläre şulay uq muzıka.
Ber qızıqlı moment. Böten tatar dönyasına bilgele bulğan cırçı Salawat Fatxetdinov Eduardnıñ ätise Wäsim Axmätşin belän armiädä xezmät itkän. Salawatnıñ Başqortstanda eşläre ällä ni yaxşı barmağan waqıtta, Wäsim Axmätşin anı Tatarstanğa, üzeneñ «Noqrat» isemle ansamblenä konferans'ye bulıp eşlärgä çaqırğan. Konsertlar barışında nomerlar arasında Salawat ta cırlıy bulğan. Anıñ cırlawı xalıqqa bik oşağannı kürgäç, Salawat, ansambl'dän ayırılıp, üz konsertları belän çığışlar eşli başlağan.
Niçek soñ Tatarstan yegete, tatar muzıkantı Eduard Axmätşin djaz belän mawıqqan häm Amerikağa eläkkän? Edik altı yäşennän birle atasınıñ «Noqrat» ansamblendä cırlıy başlağan bulğan, ämma ul kübräk muzıka instrumentlarında uynarğa tartılğan: fleyta, fortepyäno. 15 yäş tulğaç, fortepyäno buyınça Çallıda muzıka mäktäben betergäç, Eduard sänğät uçilişçesında saksofonda uynawnı öyränä başlıy.
Ätise aña ataqlı djaz muzıkantı Çarl'z Parker plastinkasın alıp birä. Şunnan Eduard djaz muzıyasına ğaşıyq bula häm üze dä djaz cırların yazarğa xıyallana başlıy.
Djaz buyınça tiränräk belem alır öçen, Eduard 1990 yılda Leningradqa barıp, Musorgskiy muzıka uçilişçesına uqırğa kerä, çönki anda Sovetlar Soyuzınıñ iñ yaxşı djaz uqıtuçısı Gennadiy Gol'şteyn uqıta bula. 1992 yılda kanikullar waqıtında, Latvianıñ başqalası Rigada dustı Saşa Lukaşin belän turistlar öçen uramda djaz uynağanda, uzıp baruçı Amerika qızı Mişel' Mur alarnı işetä, alarnıñ başqaruın yarata häm alar öçen Amerikağa çaqıru oyıştıra. Şunsın äytergä kiräk, Mişel' ayıruça Eduardnıñ tatar xalıq cırı «Qaz qanatı» başqaruına soqlanğan bula. 1993 yılda Eduard dustı Saşa belän Amerikanıñ zurlığı buyınça dürtençe urında bulğan X'yuston şähärenä kilep, «Rossiä uram djazı» digän ansambl' oyıştıra. Eduard djaz muzıkasın öyränüen däwam itä häm X'yuston şähärendä Klark Terrinıñ Xalıqara djaz öyränü institutın tämamlıy.
Eduardnıñ xatını da sänğät keşese – ul 1996 yılda Odessadan kilgän ukrain biyuçese Oksana Çernyuk. Oksana çığışlar da yasıy, öç mäktäptä biyü dä uqıta.
Eduardnıñ başqarğan äyberläre Kurai, Passyng By, Good Bait,Feeling happy. Alar arasında üze yazğannarı da küp. The Last Song dip atalğanı Anıñ «Soñğı cır» isemle kompozitsiäsennän.
Bu Tatarstanda tuıp, Çallı şähärendä üskän, 1993 yıldan birle Amerikanıñ X'yuston şähärendä icat itüçe djaz muzıkantı, saksofonçı Eduard Axmätşin ide.
İrek Bikkinin ,Mordoviä
