Mäğnäse – basmanıñ Tatarstan buyınça üz xäbärçese Boris Bronşteyn yazmalarına rizasızlıq belderü. Xatnıñ qısqaça eçtälege belän tanıştırıp ütäbez.
Sovet çorında berdän-ber can rizığı bulıp xezmät itkän ”Литературная газета” urının bügen “Новая газета” bili. Elekke “LG”ğa almaşqa kilgändäy. Anıñ elekke ataqlı jurnalistlarınıñ “Новая”da eşläwe dä varislıq çatqısıdar: Yuri Şçekoçixin, Yuliä Latınina, Lidiä Grafova, Vyaçeslav İzmaylov, Yuri Rost… Şunlıqtan tatar zıyalıları da “Novaya gazeta”nı üz ittelär. Läkin soñğı arada bu gäzitneñ “tatarofobiä” belän awıra başlawın “Tuğan tel” oyışması awır qabul itä. Xäyer, gäzitneñ ük tügel, nigezdä, anıñ Qazandağı üz xäbärçese Boris Bronşteynnıñ tırışlıqların. Mäsälän, bıyılğı 11 häm 14-sannarında üze yäşägän töbäkne kimsetüdän täm taba ul. Ä monıñ belän rizalaşu qıyın. İmeş, Qazannıñ 1000 yıllığına Mäskäwne sawu oşap kitkän, şunlıqtan Alabuğanıñ da 1000 yıllığın uylap çığarğannar. Alay kitsäñ, Lomonosovnı birgän Xolmogor yaqlarında da 1000 yıllıqlar uzdıru kompaniäsen başlarğa bula.
Bulmıy şul. Bulmıy, çönki İdelbuyı - Bura kul'turası çorlarınnan uq xalıq küp yäşägän töbäk. Ä Xolmogor yaqlarındağı qarurmannar urtasında Lomonosovnıñ babaları barı tik 17-ğasırda ğına päyda bulalar. Romanovlar dinastiäseneñ elekke din urınına grek dinen köçläp tağuınnan qaçıp kitkän staroverlar bit alar.
Döres, Bronşteyn äfände süzlärendä berqädär xaqlıq ta bar: TÖGÄL 1000 yıl dip bulmıy. Bälki 2000дер, 999 yıl ğına buluı da ixtimal. Läkin anı tarixi döreslek mäsäläse tügel – yubiley uñayınnan Mäskäw investitsiäse ixtimalı poşamanğa salğan. Häm ul ğömer baqıyınnan birle donor-sawım sıyır bulıp xezmät itkän Tatarstanğa bireläçäk investitsiälärneñ şul uq Mäskäw faydasına bulaçağın iskä almıy. Mondıy väsväsälär, şulay uq anıñ astan çoqıp, östän çemetkäläp yazuı – üzen yäşätkän, üzen aşatqan töbäkne kürä almawı dip kenä qabul itelä ala.
Kürenekle şäxes Mintimer Şäymievneñ yubileyı aldınnan anıñ turında naçar süz äytü yaramağanın ul üze dä añlıy kebek. Şulay da yazmanıñ iseme ük iğtibar obyektın önämäwe turında qıçqırıp tora: “Tarixnıñ zapas tägärmäçe”, imeş. Üze turında başqa naçar süz äytmägän kebek. Yazmanıñ maqsatı – yubilärnı maqtawçılar östennän kisken kölü genä. Avtor äytergä telägän süzneñ töp mäğnäse zur xäreflär belän anons sıyfatında da kiterelä: “Mintimer Şäymievkä respublikada yäşäwçe qalğan 3 779 299 keşe dä zur yärdäm itä, läkin alarnıñ surätläre gäzitlärdä baytaq azraq kürenä.” Monısı närsä inde? Başqa bäyläner närsä tapmağandır inde, diäse genä qala. Ä çemetep almıyça uzıp kitü ay-hay qıyındır…
Boris Bronşteynnı Federatsiä Şurasınıñ Rusiä-Tatarstan Kileşüen kire qağuı ayıruça ilhamlandırğan, buğay: Kileşügä obrazlı çağıştıru da tapqan ul – “Tawıq belän yomırqa kileşüe”. Häm anıñ bötenläy mäğnäsezlegen isbatlıy, xätta milli xäräkätneñ dä bu Kileşügä qarata bitaraflığına şatlana. Bronşteyn äfände, belemle keşe bularaq, bitaraflıqnıñ säbäplären dä añlarğa tieş ide, yuğisä… 1994-yılğı kileşü üze ük yomırqa qabığı ğına ide iç. Eçe tügep taptalğan qabıq.
Tatarstan xalqınıñ soñğı Kileşügä bitaraflığınnan kölgänçe, Mäskäwneñ şul buş kileşüdän dä qaltırap töşkänennän kölü urınlıraq bulır ide dä bit, maqsat başqadır şul. Obyektiv bulsa, Tatarstan Däwşurasınıñ aylar buyı, Mäskäw quşuı buyınça üz konstitutsiäsen ÜZİDARÄGÄ qağılışlı barlıq matdälärennän tazartıp utıruı – şul uq xalıq küz aldında barğanın belergä tieş ide bu äfände. Tik bu oçraqta Mäskäwgä tel tiderü bulıp çığar ide. Moña batırlıq citmime, ällä boğawlanğan Tatarstannı tağın da tübänsetep alu – can räxäteme?
Xäyer, üz maqsatın avtor üze genä beläder. Ä “Новая”ğa qaytsaq, geniy isemenä layıq bulğan Sof'ya Ğobäydullina awızınnan yala yağu da anı bizämi. Anıñ urınına “Новая газета” Mäskäwneñ milli säyäsäte asılına iğtibar itsen ide, häm anıñ millätlärne beterü säyäsäten Kanada, Finlyandiä, AQŞ, Şvetsariä, kebek illärdä milli tel-kul'turanı saqlaw çaraları belän tanıştırsın ide, dielä xatta.
“Tuğan tel” idaräseneñ bu utırışında şulay uq tatar matbuğatına yazılunıñ arzanraq mömkinlege turında da süz buldı. Semberdä Qazannıñ “Kommersant – kur'yer” isemle firması filialı açıldı. Gäzit-jurnallarğa arzanraq bäyägä yazılu mömkinlege birä ul. Utırış “Ömet” gäzitenä häm 100 meñnän artıq tirajlı “Мозаика” isemle reklama gäziten çığaruçı firma citäkçese Rasix Gataullinğa bu turıda mäğlümat birüne sorap möräcäğät itärgä buldı. Tatar matbuğatın uquçı küp dip maqtanıp bulmıy – yäş buınnıñ küpçelegen televizor yottı. Ämma aqça yuqlıq arqasında yazılmawçılar da bar. Bu yañalıq şundıylarğa berqädär ciñellek kiterä ala. Mäsälän, “Tatarstan” jurnalına bu kompaniädä yazılsañ, 40 sumğa arzanraq turı kilä. İsxaq Xälimev tä, Rasix Ğataullin da bu öndäwne bastırırğa wäğdä birdelär.
Ayrat İbrahim, Sember
