Bäyrämme-tügelme, härxäldä, ”Ömet” gäzite birgän reklamada şulay dielgän ide. Küptän inde “tatarda yumor bik say”, “tatarda yumor bötenläy yuq”, digän süzlär işetelgäli. “Watanım Tatarstan” gäzite dä bu temağa yıl axırında yarıysı ğına zur iğtibar birep aldı.
“Yumor” digänen citeşsezleklärne kölkele räweştä kürsätü dip añlatalar süzleklär. Dimäk, alarğa iğtibarnı cälep itep, alardan arınu çarası dip tä tanırğa buladır. Ä bezneñ qunaq artistlar yumornıñ maqsatın nidä kürälär ikän soñ? Menä Räşit Şamqay fikere.
-Töp maqsat - bilgesezlektän, awır tormıştan intekkän xalıqnı beraz kölderep, tormış mäşäqätlärennän arındırıp, yal itterep alu. Min xalıq arasında oçrağan mäzäklärne tuplıym da, üzenä ük qaytarıp biräm. - Anekdotlarnıñ da törlese bula. Äytik, Qamil Kärimov çığışları säyäsi pamflet kebek tä yañğırıy… - Professional yazuçı bit ul. Ä min artist, kloun ğına. Tärbiä maqsatın aldıma quyğanım da yuq. Annan soñ xäzerge zamanada tärbiä digäne üze ük mömkin dä tügelder.
-Bügen barı tik xalıq arasında yörgän kölke materiallar ğına. - Ä moña niçek qarıysız? -Xalıq yöri, zallar tulı bula, dimäk, yarıydır inde… -Bälki xalıq däräcäsenä töşkänçe, anı yuğarıraq tartu faydalıraq bulır ide? -Däräcä digänen kem belä inde, anısın? Neçkä äyber… Xäzer xalıq kitap uqımıy, radio da tıñlamıy, diärlek. Anı televizor tärbiäli. Rux öçen köräş-suğış bara bu zamanada. Bez üz yağıbızdan İslam dinenä tayanmaqçı da bit… Läkin xalıqnı üz artınnan iärterlek mullalarıbız bik az.
Anıñ äytüençä, yumor häm satira aşa tatarnı berläşterü häm bezneñ äle dä isän-imin ikänlegebezne kürsätü. Ägär Qazan, Ufa, Ul'yan tamaşaçısı ber ük närsädän kölä ikän, bu ğomum xalıqnıñ berlegen nığıta.Belgeçlär beläder inde. Tärbiä mäsäläsen çitkäräk tä quyıp bulır ide, ägär qayber mäzäklärneñ azğınlıqqa öndäw kebek yañğıraşı bulmasa. Menä berniçä misal.
100 yäşenä citkän babaynıñ ozaq yäşäwe sere - eçmi-tartmıy, çit xatınnar artınnan çapmıy yäşägäne ikän. Kölkese şunda: eçmägäç tä, tartmağaç ta, ğuläyt tä itmägäç, 100 yıl buyı hawa bozıp yäşäwneñ mäğnäse nidä soñ?
İkençe kölke - ber biçara irneñ ğömere buyı üz malayınıñ kürşesenä oxşağanı säbäplären añlamawı turında. Öçençe äti keşe malayın menä niçek tärbiäli: “Aqçañ küp bulsa, bötenese sineke, ä bulmasa – sineñ änieñ häm çeregän bäräñge genä”. Dürtençese başqa keşe balası öçen 18 yıl buyı aliment tülägänen soñğı märtäbä aqça birgäç kenä belä…
Näq şundıy mäzäklär ike balasın da alıp kilgän Maysärä xanım Gazizovanı tänäfes waqıtında tamaşada taşlap kitärgä mäcbür itte dä.
Räşit äfände, çınlap ta, bu anekdotlarnı kölkele itep bäyän itä belä. Ni äytsäñ dä, anı “kölke professorı” dip tä atıylar bit. Läkin “titullarğa” timiçä genä, “anekdot” süzeneñ fransuzçadan “basılmağan – nepeçatnoyı” dip tärcemä itelgänenä iğtibar yünältik äle. Yuğisä, urıs kürşelärebez çep-çi sügenüne “nepeçatnoyı slovo” dilär bit. Bastırırğa yaramağaç, säxnädän dä söylärgä yaramıydır inde andıy närsälärne…
Şöker, kiçädä başqaçaraq kölke tudıruçılar da çığış yasadılar. Alıp baruçı Şämsi Zaqir, mäsälän, İlfaq Şihapovnıñ ozın xikäyäse eçtälegen monolog sıyfatında täqdim itte. Şul uq censi mönäsäbätlärgä qağılsa da, tirän mäğnäse dä bar: tatar awılı irläre, araqığa batqanlıqtan, awıl ülem xälenä töşä – bala tabu yuq. Awılnı oçraqlı räweştä biregä kilep çıqqan negr qotqara. Kölkele faciğä dä, faciğäle kölke dä diärgä bula – ämma çınbarlıqqa küz açıp qarawğa yärdäm itä ala. Añıñ beraz saqlanğan bulsa inde, älbättä. Şulay uq 2 İlhamiä häm ber Valyadan torğan “Tegelär” törkeme çığışı bik tä cılı tä'sir qaldırdı.
Qızğanıç, wäğdä itelgän Almaz Xämzin kilmägän ide – aşığıç eşe kilep çıqqan, didelär. Yuğisä, anıñ yumorı küpkä mäğnäleräk. Misalğa ber genä cömlä: “Qazannıñ üz waqıtı bulmağaç, Mäskäw waqıtı belän 19 säğät 30 minut.” Bu süzlär keçkenä Iq yılğası aşa küperne 2 säğät buyı uzarğa turı kilüen dä iskä töşerä.
Oluğ säxnägä çığunıñ maqsatı yal itterü genä bulsa, çıqmawıñ da yarıydır ul. Bu cähättän, “İdelbuyı xalıqları festivale” digän çara iskä töşä. Cirle çuaş, tatar, muqşılar kollektivları anda üzläreneñ dä isän ikänlelären milli cırları belän kürsättelär. Ä ber yähüd yegete, şayarta-şayarta, yähüdçä cır öyrätte, häm törle xalıqlar belän şığrım tulı zalnı yähüdçä cırlattı da. Ä kölkese “Räxmät, sez bik osta yähüdçä dä cırlıysız ikän, İzrail'gä räxim itegez” – digän süzlärennän tudı.
Üzebezneñ kiçägä qaytsaq, cır-moñ yağınnan yäş talantlarıbıznıñ haman işäya baruına şatlanırğa da bula. İlsöya Bädretdinova İlfaq Şihapovnıñ üzençälekläre cırları belän oluğ alqışlarğa layıq buldı. Bigräk tä “Mişär gimnı” dip täqdim itelgän cırı oşadı Sember mişärlärenä. İlsöyaneñ xalıq cırların da başqaruı, üzen säxnädä irken häm tabiği totuı – anıñ çın säxnä ostası bulıp citlegä baruın da kürsätäder. Tamaşanı şulay uq yäş kenä studentlar Çulpan Äxmätcanova belän Wadim Zaxarov ta yarıysı ğına bizädelär. Moñnarı da çın milli melizmlı.
Ayrat İbrahim, Sember
