1988-yılnıñ martında barlıqqa kilgän “Tuğan tel” oyışmasınıñ berençe yılğı iñ möhim çaralarınnan berse dip 26-sentäberdäge Bolğarğa säyäxätne dä atarğa buladır. Çönki bu çara milli üzañın saqlap qalğan baytaq millättäşlärne barlarğa yärdäm itte. Şunlıqtan mondıy säyäxätlär yıl sayın oyıştırıla kilde. Tik moña hawa xälläre dä kirtä bulıp tora ide: yañğır yausa, barıp bulmıy, çönki asfal't Ul'yan ölkäse çigenä qädär genä bara. Tatarstanda - yulsızlıq. Yañğır yawıp kitkän oçraqlarda, şofer kire borılmasın öçen, 2-nçe märtäbä şul uq yul bäyäsen xalıqtan cıyu oçraqları da bulğaladı.
1993-yıl buğay. Ber äbi, tarix turındağı äñgämäne özep, “Subitet kilä, subitet!” dip qıçqırıp cibärde. Çınlap ta, şatlıqlı küreneş: yul çitendä taş häm qom öyemnäre. Dimäk, xätta(!?) Tatarstan cirendä dä yul saluğa röxsät alınğan! Yuğisä, Ul'yan ölkäseneñ här awılına asfal't yul iltkändä, Tatarstannıñ rayon üzäkläreneñ dä yulsız qaluın añlaw qıyın ide.
Çitkä kitelde, buğay. Süzneñ asılı menä närsädä: 1988-yıldan birle “Tuğan tel” oyışması yıl sayın berniçä säyäxät oyıştıra kilde. Sember säyäxätçeläreneñ maqsatı – tarixi ğädelsezleklär belän tanışu ğına ide. Çallı TİÜe oyıştırğan säyäxätlär säyäsi tösmer aldılar. Äytik, “Min yaratam sine, Tatarstan” cırın bu çaranıñ gimnı dip atap, anıñ axırın “Azatlıq! Azatlıq!” dip qıçqırular belän däwam itü, Mäskäwne genä tügel, üzebezneñ dä tälinkä totuçılarnı faş itü… Bu çaralarnıñ ruxın çağıldıruğa 2 genä özek tä citäder.
Läkin mondıy eçtäleqle çaralarnı qabul itmäwçelär dä tabıldı. Rayon xakimiäte başlığı Qamil Nogaev ta çitläşte. Kaşapovlarnıñ Çeçenstanğa barıp qaytuları mondıy çaranı oyıştıruğa qarşı kirtälärgä dä säbäp buldı kebek. Avtobuslar birmäw, yulda totqarlawlar, yäşlärne qurqıtu kebek ğämällär. Nihayät, 1999-yılnıñ 1-iyünendä Tatarstannıñ Mäğärif ministrlığı oyıştırğan şuña oxşaşlı çara Kaşapovlarnı açıqtan-açıq çitläşterüedäy kilep çıqtı. Şunısı ğibrätleder: Kaşapovlar çitläştereldelär, Mäğärif ministrlığı isä – üze ük çitläşte. Härxäldä, ul başlağan eşneñ däwamı qısqa buldı.
“İzge urın buş tormıy”, digändäy, borınğı başqalabız – barıber xalıq iğtibarında. Häm kem genä oyıştırmasın, mondıy izge cirdä bulırğa tezläwçelärgä qıtlıq yuq. Häm şulay bulaçaq ta.
Semberlelär yıl sayın berniçä märtäbä tarixi säyäxätlär oyıştıra kildelär: ara yaqın bit – nibarı 125 çaqrım ğına.
Boları tüläwle. Ä menä Tälğat xäzrät Tacetdinnıñ ölkä üzägennän genä 10ар avtobus belän buşlay säyäxätlär oyıştıruı “Tuğan tel” häm “Bolğar yañarışı” oyışmaların mondıy çaralardan qotqardı, diärgä dä buladır. Şulay da aktivistlar barğanda-qaytqanda avtobuslarda böyek tarixıbız belän säyäxätçelärne tanıştıru mömkinlegen saqlap qaldılar. Äle dä şulay.
Tik Tälğat xäzrät oyıştırğan cıyınnarda rizasızlıq xisläre tudıruçı mizgellär dä bulğaladı. Äytik, üz opponentların vaxxabizmda ğayıpläp, alarnı faş itüçe notıqlar, üz tarafdarlarınıñ küplegen häm xalıq aldında zur abruylı ikänleklären raslawçı Plenumnar…
Törlese buldı inde. Tik menä üzara mönäsäbät açıqlawda İzge Bolğar ciren, anıñ şanlı tarixın qullanuğa rizalaşmawçılar sanı da işäyä bardı.
Şulay da, şöker, soñğı arada din ähelläre arasında üzara qapma-qarşılıqlar şiñä barğanday. Bälki moña Tatarstannıñ tarixi başqalabıznı olılawı ğämälläre dä etärgeç biräder. Härxäldä, bıltırğı çarada Qazannan kilgän baytaq asıl zatlarıbıznıñ da qatnaşuın, säxnädä Rawil, Tälğat, Ğosman xäzrätläreneñ bergä basıp toruın “üzara tartqalaşularğa çik quyıla” dip añladı xalıq. Şulay uq Tälğat xäzrätneñ Şähri Bolğarnı üz bilämäsedäy sanawına nigez qaldırmadı bu küreneş.
Şöker, bıyıl da şulay bulaçaq, kebek. Tik ber teläk tä urınlı bulır sıman. Tatarstan Mäğärif ministrlığı Bolğarğa säyäxätlärne Kaşapovlar qulınnan tartıp aldı da – tınıçlandı. Bu yulı matur başlanğıç ozın ğömerle bulsın ide, di Sember tatar cämäğätçelege.
Ayrat İbrahim, Sember
