Bu süzne “Çit tellär süzläreneñ zamança süzlege” menä niçek añlata: “Küp mömkin variantlardan iñ yaxşısın saylap alu”.
Mäskäw iñ yaxşı variant itep, mäktäpneñ här balasına ber yılğa 15 meñ rubl' çığım quyğan. Rubl'neñ yıl sayın yabığa baruı isäpkä alınırmı – yuqmı, älegä mäğlüm tügel. Şunısı mäğlüm: 2006-yılda 2005 belän çağıştırğanda mäğärif çığımnarı 32 protsentqa artqan bulsa, 2007-yılda tağın da 60 protsentqa arttı. Yıl sayın şulqädär aqça östälep torğanda “Här sıynıfqa - 25 bala!” digän taläpneñ mäğnäse bötenläy añlarlıq tügel. Ä menä “optimizatsiä” digäneneñ ğämälgä quyıluı ısulları Mäskäwneñ elek tä milli azçılıqlarğa qarşı oyıştırılğan bixisap qortqıçlıq ğämälläreneñ çige yuqlığın ğına kürsätä kebek. Näq şul “här sıynıfta 25 bala bulırğa tieş” digän taläp arqasında şähär mäktäplärendäge ayırım milli sıynıflar beterelde. Ä awıl cirendä tatar mäktäpläreneñ ölkän sıynıflar uquçıların urıs awıllarına yörtü kertelä. İske Mayna rayonınıñ Uraykin (Qızılsu) mäktäbe kürşeläre öçen härwaqıt ürnäk bulıp tordı. Gel maqtap kildelär. Ämma quştırnaqlı “izge” urıslatu säyäsäte öçen monıñ ähämiäte yuq ikän: ölkän sıynıflarnı yabıp, balalarnı kürşe Novikovka awılına yörtergä ämer birelgän. Şöker, rayondağı deputat tırışlığı arqasında, bu ğämäl ber yılğa kiçekterelä, dilär. Ä menä Çardaqlı rayonı Abdulla awılı mäktäbeneñ 10 – 11 sıynıflarında uquçı 16 balanı bıyıl uq kürşe Bryandino mäktäbe kötä ikän inde. Mäktäp direktorı İrek Firgaliev:
20-mayda bik tırışıp 5 yılğa litsenziäne yañartqan idek. Uquçılarıbız da yuğarı belem kürsättelär. Yanğınçılarnıñ da yuğarı taläplären ütädek – avtomatik signalizatsiä digän närsä buldırırğa turı kilde. İnde 5 yılğa tınıçlanırğa da uylağan idek, tik menä Rusiä – Rusiä inde ul, täwlegenä tügel, sekund sayın reformalarğa batqan il. Soñğısı “re-struk-tu-ri-za-si-yä” dip atala. Süze latinça – mäğnäse şul uq: 10 -11 sıynıflar uquçıların kürşe Bryandino awılı mäktäbenä uqırğa cibärergä tieşbez. Urta mäktäp statusın yuğaltabız bulıp çığa. Bu, älbättä, bezneñ öçen bik küñelsez xäl. Direktor äytüençä, Abdulla mäktäbendä 73 bala, ä Bryandinoda – 62 genä. Ä urta mäktäp statusın saqlaw öçen 81 bala kiräk ikän qanun buyınça. Monısı da añlaşılmıy: här sıynıfta 25 bala bulırğa tieş bulğaç, monda da 275 bulırğa tieş bit…
Şundıy aptıraş rayon mäğärif idäräse başlığı Tat'yana Lağutkinağa barırğa mäcbür itte. Ul diktofonğa söyläwdän qatği räweştä baş tarttı: “Bu minem nıqlı qağidäm”, dide. Bryandino mäktäbenä qarata ayıruça mäxäbbäten anda “İskatel'” digän klub eşläwe, arxeologik qazılmalar belän şöğellänüläre, dimäk, yäştän ük fängä tartılu mömkinlege belän añlattı. Läkin mäğärif türäse Bryandino isemeneñ kilep çığışın, yäğni etimologiäsen belmi ikän. “Räxmät arxeologiä belän qızıqsınuığız öçen, çönki sez monda borın zamannarda yäşägän “berendei” dip atalğan törki xalıqnıñ tarixın öyränäsez”, digängä aptırap ta qaldı. “Äye, mondıy süzne qaydadır işetkän bar” dip kenä çiklände. Eş “İskatel'”dä dä, arxeologiädä dä tügel – “kirebetkän” tatarnıñ haman da yäşäyeşkä omtılışı sünmägänlektänder. Noqta quyargä kiräkter inde. 1959-yıldan birle närsälär genä eşlänmäde bit!
“Kolxozlarnı erelätü” dip tatar awıllarınıñ tamırına balta çabu. Çukotkadan alıp - Ujgorodqa, Nar'yan-Mardan Quşqağa qädär yäşägän barlıq inorodeslarnıñ başın beryulı tay tibep, balaların urıs telendä uqıtunı “taläp itüläre”.
Mordoviädä, Penza, Ğor'ki ölkälärendäge kebek ük, Ul'yan ölkäsendä dä 6 awıl uqmaşıp yäşägän tatar rayonın beterü. Häm näq şunıñ arqasında araları 4 çaqrım ğına bulğan Abdulla häm Yırtuğan awıllarınıñ törle rayonnarğa kertelüe. Yuğisä, ber rayonğa kersälär, keçeräk Yırtuğan awılı balaları belän uquçılar sanın 90га da citkerep bulır ide dä bit… Yuq, yaramıy.
İkençe yaqtan şul uq Yırtuğanda tuıp üskän Gabdelcabbar Qandalıynıñ “Uraykinda ğuläyt ittek”, digän şiğri yulı bar. Xäzer yäşäsä, Qandalıy Uraykinğa çapmas ide – arada yul yuq – yarlar, çoqırlar ğına. Asfal't yuldan baram disäñ, 30 çaqrımnan da artıq. Anıñ qarawı, Yırtuğan balaları şul uq İske Mayna rayonına kergän urıslaşqan Keçe Qandal awılına yörilär uqırğa. Xätta yul saluları da tirän fänni nigezdä eşkärtelgän milli säyäsätkä barıp törtelä. Läkin şöker, nindi genä säyäsät qormasınnar, Abdulla awılı xalqı üz balasın xuliganlıq belän dan totqan Berändegä cibärmäyäçäk.
Ata-analarnı bu turıdağı süz-fikerlären kiläse oçraşuğa qaldırıp torıyq.
Ayrat İbrahim, Abdulla awılı, Sember
