Här yıl Törkiyäneñ törle töbäklärendä ütkärelep, İdel-Ural xalıqların törek cämäğätçelegenä tanıtu maqsatınnan çığıp monnan 3 yıl elek başlatılğan yola bıyıl da tormışqa aşırıldı. Törkiyäneñ tatarlar da kümäkläp yäşäwçe Kütahya qalasında Mädäniyät Tikşerenüläre Cämğiyäte häm Kütahya Şähär Xakimiyäte tarafınnan Bötendönya Tatar Ligası belän Kütahya Qazan Mädäniyät Cämğiyäteneñ xezmättäşlege belän oyıştırılğan Xalıqara İdel-Ural tikşerenüläre simpoziumı monnan elek İstanbulda häm Ankarada bulıp uzğan cıyılışlarnıñ dürtençese.
Kürenekle cämäğät eşleklese Sadri Maqsudineñ onığı häm tanılğan şağir Därdmänneñ tuğanı, Mädäniyät tikşerenüläre cämğiyäte citäkçese häm Bötendönya Tatar Ligası başlığı Gönül Pultar, cıyılışnı açıp cibärgän çaqta, äbiseneñ Orenburg yaqlarınnan buluın häm Ufada da tuğannarınıñ yäşäwen belderep, baştaraq tatarlar häm Tatarstan belän bäyle bularaq oyıştırılğan bu cıyılışlarnıñ soñınnan inde böten İdel-Ural töbägen tanıtuğa äylänüen assızıqlap äytep uzdı.
Kütahya tatar cämğiyäte räise Abdullah Atasever dä, cıyılışnıñ maqsatlarına tuqtalıp uzıp, mädäniyätebezne qamilläşterü häm kiläse buınnarğa citkerüneñ ähämiyätenä häm zarurlığına basım yasadı.
Cıyılışnıñ açılış tantanasında Kütahya vilayäte başlığı Osman Aydın da qatnaştı. Tatar-başqortlarnıñ möhim şäxeslären iskä töşerep uzğan Kütahya gubernatorı, üz çorında Baku, İdel-Ural, Qırım töbäklärendä başlanıp kitkän fiker xäräkätläreneñ Törkiyägä yoğıntısına tuqtalıp uzıp, qızıqlı fikerläre belän urtaqlaştı.
Amerika Quşma Ştatları, Törkiyä, Finlandiya, Tatarstan, Başqortstan, Qazaqstan, Hollandiya häm başqa illärdän kilgän ğalimnärneñ ğilmi eçtälekle çığışları yañğırağan simpoziumnıñ yomğaq utırışında Kütahya şähär xakimiyäte başlığı Mustafa İça da qatnaştı. Üzeneñ çığışında ğasırlar buyı däwam itep kilgän tatar-törek mönäsäbätlärenä iğtibarnı yünältüçe şähär merı basım häm zolımnan qaçıp kitärgä mäcbür bulğan tatar moxacirläreneñ bik eşçän häm tırış buluın häm üz mädäni baylıqları belän Törkiyägä zur öleş kertüen assızıqlap äytep uzdı.
Kütahya qalasında bulıp uzğan cıyılışta tatarlarnıñ däwlät tözü barışın täfsille itep añlatıp birgän Tatarstan Däwlät Şurası xalıq wäkile (deputatı) akademik İndus Tahirov üzeneñ ta’sirläre belän urtaqlaşa:
“Bu şähärdä minem bulğanım yuq ide. Monda ğacäyep xalıq yäşi, alar hämmäse dä törle räweştäge neçkä xezmätne başqaruçılar: iskitkeç sawıt-saba yasıylar. Minem mondıy sawıt-saba yasağan urınnı, andıy ostaxanälärne kürgänem yuq ide. Ä menä inde şuşı şähärneñ bezneñ tatarlar yäşi torğan urın ikänlegen dä kürü, tatarlarnıñ nindi räweştä şuşı törek dönyasında, şuşı şähärdä qatnaşuı ul minem öçen biğräk tä qızıqlı buldı. Mondağı xalıq, ğomumän tatarları da, törekläre dä tatar tormışı belän qızıqsına, Tatarstan belän qızıqsına.
Xätta tañ qaldım. Ber törek ğalime “Tatarlarnıñ üzbäk telenä yoğıntısı” digän doklad yasadı. İskitkeç doklad. Monda inde çınnan da çın döreslek äytelgän. Menä bu döreslekne üzbäklärneñ üzläre berqayçan da äytkännäre yuq ide. Bu berençe märtäbä yañğıradı häm menä şuşı yañğırağan dokladlarnı bastırırğa da, kürsätergä dä kiräk, dip sanıym. Kürsen xalıq, çınnan da çınbarlıq niçek, tatarlarnıñ dönyağa, törki dönyağa nindi yoğıntısı bulğan, obyektiv räweştä bäyäläw ul bezneñ burıç. Bez anı eşlärgä tiyeşbez. Ul beräwne dä kimsetü yözennän eşlänmi. Ul kiresençä duslıqnı nığıtu, aralaşu mömkinleklären arttıru öçen eşlänä. Kiläçäktä şuşı eşlärne däwam itärgä kiräk, dip sanıym.”
Cıyılışta yäş ğalimnärneñ qatnaşuı da iğtibarnı cälep itte. Törkiyä, Tatarstan, Finlandiyadan kilgän yäş tikşerenüçelärneñ çığışları, bigräk tä İzmir qalasınnan törek ğalime häm tatar kiyäwe Mustafa Önerneñ şäkertläre zur ömet uyandırdı. Cıyılış waqıtında yäş ğalimnär üzara tanışıp, elemtälär dä urnaştırdı.
Qazan däwlät universitetınnan Älmira Säläxova:
“Min Ğaynetdin Äxmärov xezmätlärendä Qazan xanlığınıñ säyäsi tarixı häm anıñ xezmätlärendä Qazan xanlığı problemaları turında süz alıp bardım. Riza Fäxretdin äytä: “Tatarda öç tarixçı bar: anıñ berse Xösäyen Fäyesxänov, ikençese Märcäni häm öçençese Ğäynetdin Äxmärov.” Xösäyen Fäyesxänov turında da şaqtıy beläbez, Märcäni turında äytep tä torası yuq. Ä menä nişläpter Ğäynetdin Äxmärov härwaqıtta çittä qalıp kilä. Menä şuña kürä dä Äxmärovnı xezmätläre belän dönya külämendä tanıştırasım kilgän ide häm küpmeder däräcädä üz maqsatıma ireştem kebek. Küp kenä çit ildän kilgän keşelär dä işette. Ä inde tatarnıñ, törekneñ zur ğalimnären kürü üze dä bik zur bäxet.”
Mäskäwdän Rusiyä Fännär akademiyäsennän Älfinä Sibğatullina:
“Min Rusiyädä Fännär Akademiyäsendä Şärqiyät institutında eşlim. Häm, älbättä inde, Törkiyä belän bäyle temalar östendä eşlärne alıp baram. Häm Kütahya şähärendä tatarlar turındağı temanı da bir yaratıp eşlädem. Ul Berençe Bötendönya Suğışında törek äsirläreneñ xätirälärendäge tatarlar turında ide, yäğni Rusiyädä äsir töşkän mesken töreklärgä şunda awır tormışta yäşägän möselmannarnıñ, ayruça tatarlarnıñ nindi räweşle yärdäm itkännären añlattım.
Kütahya şähärendä zur açışlar, zur tanuşılar buldı. Cıyılış waqıtında ğına da xätta xezmättäşlek turında kileştek. Urtaq eşlärebez häm Törkiyädä häm Rusiyädä bulır, dip ışanıp qalabız.
Fännär Akademiyäsendä alıp bara torğan töp temam: Rusiyä möselmannarınıñ Ğosmanlı täkkäläre belän bäyläneşläre turında. Bu tema äle gel eşlänmägän. Üzemneñ dä materiallarım az. Şuña kürä häm arxiv materialları, häm ädäbi äsärlär, häm istäleklär bötenese dä minem öçen bik ähämiyätle. Min ezlänü yulında.”
Helsinki universitetınnan yäş fin qızı Anu Leinonen “Kem bez, törekme, tatarmı? Tamırlarnıñ ezlänüendä Xälidä Wafinnıñ xikäyäse” isemle notıq belän çığış yasadı. Fin ğalime belän bergä Sadri Maqsudilärne, Ğayaz İsxaqilärne balaçağında kürep tanığan millättäşebez Xälidä xanım Wafin da Kütahya qalasına kilde:
“Millätebez xaqında bezdä mäğlümatebez äz ide. Tuqayıbız, Ğayaz İsxaqilärebez bar, ädäbiyat yağınnan aldabız. Ämma tarix yağınnan zäğif, çönki iske kitaplar yuğalğan, başqa tellär belän yuqtır. Şunıñ öçen monda törlesen añlatalar, söylilär wä bezgä kiräk ul. Bez tarixıbıznı belmibez töptän. Kitaplar Rusiyädä çığa, ämma alar kiril xärefe belän bulğanı öçen uqırğa awır, Finlandiyada, Awrupada uquları awır. Latin xärefläre belän bulsa ciñel bulır ide. Qayda bulsaq ta, qayda yöresäk tä, tatar telebezne onıtırğa yaramıy.”
Cıyılış waqıtında tatarlarnıñ däwlät tözü mäs’äläsendä bäxäslär dä bulıp aldı. Äytik, akademik İndus Tahirov Tatarstannıñ çäçännärdän ayırmalı bularaq tınıçlıq yulınnan köräş alıp baruın xuplağan bulsa, Törkiyädä yäşäwçe ğalim İklil Qorban, bu fikerlärgä quşılmawın belderep, bäysezlek öçen här yulnıñ da maqsatqa yaraşlı buluı fikeren yaqlap çıqtı.
İstanbuldan “Tümata” muzıka törkeme başqaruında tatar-başqort köyläre dä yanğırağan cıyılışta yasalğan çığışlar kitap bulıp dönya kürer, dip ömet itelä. Bu kürkäm yola kiläse yıllarda da däwam itär mikän? Kiläse yılda cıyılış Törkiyäneñ qaysı şähärendä ütkäreler mikän? Bu älegä bilgesez.
Säğit Xäyri, Kütahya-Ankara
Kürenekle cämäğät eşleklese Sadri Maqsudineñ onığı häm tanılğan şağir Därdmänneñ tuğanı, Mädäniyät tikşerenüläre cämğiyäte citäkçese häm Bötendönya Tatar Ligası başlığı Gönül Pultar, cıyılışnı açıp cibärgän çaqta, äbiseneñ Orenburg yaqlarınnan buluın häm Ufada da tuğannarınıñ yäşäwen belderep, baştaraq tatarlar häm Tatarstan belän bäyle bularaq oyıştırılğan bu cıyılışlarnıñ soñınnan inde böten İdel-Ural töbägen tanıtuğa äylänüen assızıqlap äytep uzdı.
Kütahya tatar cämğiyäte räise Abdullah Atasever dä, cıyılışnıñ maqsatlarına tuqtalıp uzıp, mädäniyätebezne qamilläşterü häm kiläse buınnarğa citkerüneñ ähämiyätenä häm zarurlığına basım yasadı.
Cıyılışnıñ açılış tantanasında Kütahya vilayäte başlığı Osman Aydın da qatnaştı. Tatar-başqortlarnıñ möhim şäxeslären iskä töşerep uzğan Kütahya gubernatorı, üz çorında Baku, İdel-Ural, Qırım töbäklärendä başlanıp kitkän fiker xäräkätläreneñ Törkiyägä yoğıntısına tuqtalıp uzıp, qızıqlı fikerläre belän urtaqlaştı.
Amerika Quşma Ştatları, Törkiyä, Finlandiya, Tatarstan, Başqortstan, Qazaqstan, Hollandiya häm başqa illärdän kilgän ğalimnärneñ ğilmi eçtälekle çığışları yañğırağan simpoziumnıñ yomğaq utırışında Kütahya şähär xakimiyäte başlığı Mustafa İça da qatnaştı. Üzeneñ çığışında ğasırlar buyı däwam itep kilgän tatar-törek mönäsäbätlärenä iğtibarnı yünältüçe şähär merı basım häm zolımnan qaçıp kitärgä mäcbür bulğan tatar moxacirläreneñ bik eşçän häm tırış buluın häm üz mädäni baylıqları belän Törkiyägä zur öleş kertüen assızıqlap äytep uzdı.
Kütahya qalasında bulıp uzğan cıyılışta tatarlarnıñ däwlät tözü barışın täfsille itep añlatıp birgän Tatarstan Däwlät Şurası xalıq wäkile (deputatı) akademik İndus Tahirov üzeneñ ta’sirläre belän urtaqlaşa:
“Bu şähärdä minem bulğanım yuq ide. Monda ğacäyep xalıq yäşi, alar hämmäse dä törle räweştäge neçkä xezmätne başqaruçılar: iskitkeç sawıt-saba yasıylar. Minem mondıy sawıt-saba yasağan urınnı, andıy ostaxanälärne kürgänem yuq ide. Ä menä inde şuşı şähärneñ bezneñ tatarlar yäşi torğan urın ikänlegen dä kürü, tatarlarnıñ nindi räweştä şuşı törek dönyasında, şuşı şähärdä qatnaşuı ul minem öçen biğräk tä qızıqlı buldı. Mondağı xalıq, ğomumän tatarları da, törekläre dä tatar tormışı belän qızıqsına, Tatarstan belän qızıqsına.
Xätta tañ qaldım. Ber törek ğalime “Tatarlarnıñ üzbäk telenä yoğıntısı” digän doklad yasadı. İskitkeç doklad. Monda inde çınnan da çın döreslek äytelgän. Menä bu döreslekne üzbäklärneñ üzläre berqayçan da äytkännäre yuq ide. Bu berençe märtäbä yañğıradı häm menä şuşı yañğırağan dokladlarnı bastırırğa da, kürsätergä dä kiräk, dip sanıym. Kürsen xalıq, çınnan da çınbarlıq niçek, tatarlarnıñ dönyağa, törki dönyağa nindi yoğıntısı bulğan, obyektiv räweştä bäyäläw ul bezneñ burıç. Bez anı eşlärgä tiyeşbez. Ul beräwne dä kimsetü yözennän eşlänmi. Ul kiresençä duslıqnı nığıtu, aralaşu mömkinleklären arttıru öçen eşlänä. Kiläçäktä şuşı eşlärne däwam itärgä kiräk, dip sanıym.”
Cıyılışta yäş ğalimnärneñ qatnaşuı da iğtibarnı cälep itte. Törkiyä, Tatarstan, Finlandiyadan kilgän yäş tikşerenüçelärneñ çığışları, bigräk tä İzmir qalasınnan törek ğalime häm tatar kiyäwe Mustafa Önerneñ şäkertläre zur ömet uyandırdı. Cıyılış waqıtında yäş ğalimnär üzara tanışıp, elemtälär dä urnaştırdı.
Qazan däwlät universitetınnan Älmira Säläxova:
“Min Ğaynetdin Äxmärov xezmätlärendä Qazan xanlığınıñ säyäsi tarixı häm anıñ xezmätlärendä Qazan xanlığı problemaları turında süz alıp bardım. Riza Fäxretdin äytä: “Tatarda öç tarixçı bar: anıñ berse Xösäyen Fäyesxänov, ikençese Märcäni häm öçençese Ğäynetdin Äxmärov.” Xösäyen Fäyesxänov turında da şaqtıy beläbez, Märcäni turında äytep tä torası yuq. Ä menä nişläpter Ğäynetdin Äxmärov härwaqıtta çittä qalıp kilä. Menä şuña kürä dä Äxmärovnı xezmätläre belän dönya külämendä tanıştırasım kilgän ide häm küpmeder däräcädä üz maqsatıma ireştem kebek. Küp kenä çit ildän kilgän keşelär dä işette. Ä inde tatarnıñ, törekneñ zur ğalimnären kürü üze dä bik zur bäxet.”
Mäskäwdän Rusiyä Fännär akademiyäsennän Älfinä Sibğatullina:
“Min Rusiyädä Fännär Akademiyäsendä Şärqiyät institutında eşlim. Häm, älbättä inde, Törkiyä belän bäyle temalar östendä eşlärne alıp baram. Häm Kütahya şähärendä tatarlar turındağı temanı da bir yaratıp eşlädem. Ul Berençe Bötendönya Suğışında törek äsirläreneñ xätirälärendäge tatarlar turında ide, yäğni Rusiyädä äsir töşkän mesken töreklärgä şunda awır tormışta yäşägän möselmannarnıñ, ayruça tatarlarnıñ nindi räweşle yärdäm itkännären añlattım.
Kütahya şähärendä zur açışlar, zur tanuşılar buldı. Cıyılış waqıtında ğına da xätta xezmättäşlek turında kileştek. Urtaq eşlärebez häm Törkiyädä häm Rusiyädä bulır, dip ışanıp qalabız.
Fännär Akademiyäsendä alıp bara torğan töp temam: Rusiyä möselmannarınıñ Ğosmanlı täkkäläre belän bäyläneşläre turında. Bu tema äle gel eşlänmägän. Üzemneñ dä materiallarım az. Şuña kürä häm arxiv materialları, häm ädäbi äsärlär, häm istäleklär bötenese dä minem öçen bik ähämiyätle. Min ezlänü yulında.”
Helsinki universitetınnan yäş fin qızı Anu Leinonen “Kem bez, törekme, tatarmı? Tamırlarnıñ ezlänüendä Xälidä Wafinnıñ xikäyäse” isemle notıq belän çığış yasadı. Fin ğalime belän bergä Sadri Maqsudilärne, Ğayaz İsxaqilärne balaçağında kürep tanığan millättäşebez Xälidä xanım Wafin da Kütahya qalasına kilde:
“Millätebez xaqında bezdä mäğlümatebez äz ide. Tuqayıbız, Ğayaz İsxaqilärebez bar, ädäbiyat yağınnan aldabız. Ämma tarix yağınnan zäğif, çönki iske kitaplar yuğalğan, başqa tellär belän yuqtır. Şunıñ öçen monda törlesen añlatalar, söylilär wä bezgä kiräk ul. Bez tarixıbıznı belmibez töptän. Kitaplar Rusiyädä çığa, ämma alar kiril xärefe belän bulğanı öçen uqırğa awır, Finlandiyada, Awrupada uquları awır. Latin xärefläre belän bulsa ciñel bulır ide. Qayda bulsaq ta, qayda yöresäk tä, tatar telebezne onıtırğa yaramıy.”
Cıyılış waqıtında tatarlarnıñ däwlät tözü mäs’äläsendä bäxäslär dä bulıp aldı. Äytik, akademik İndus Tahirov Tatarstannıñ çäçännärdän ayırmalı bularaq tınıçlıq yulınnan köräş alıp baruın xuplağan bulsa, Törkiyädä yäşäwçe ğalim İklil Qorban, bu fikerlärgä quşılmawın belderep, bäysezlek öçen här yulnıñ da maqsatqa yaraşlı buluı fikeren yaqlap çıqtı.
İstanbuldan “Tümata” muzıka törkeme başqaruında tatar-başqort köyläre dä yanğırağan cıyılışta yasalğan çığışlar kitap bulıp dönya kürer, dip ömet itelä. Bu kürkäm yola kiläse yıllarda da däwam itär mikän? Kiläse yılda cıyılış Törkiyäneñ qaysı şähärendä ütkäreler mikän? Bu älegä bilgesez.
Säğit Xäyri, Kütahya-Ankara
