Tatarstan belän Törkiyä arasında üsep baruçı iqtisadi häm mädäni elemtälär, şul isäptän bu mönäsäbätlärneñ üseş aluına bigräk tä soñğı yıllarda zur öleş kertüçe Tatarstannıñ Törkiädäge wäkilçelegeneñ eşçänlege belän ber rättän 2006 yılda Törkiädäge tatar dönyasında Kütahya töbägeneñ üzeneñ möhim urının alıp toruın äytsäk, yalğış bulmas möğayın.
Ğabdulla Tuqayğa bağışlap İstanbulda uzdırılğan zur cıyınnar belän ber rättän Sabantuylar da görläp uzdı. Häm inde bu kürkäm yolabıznıñ berençe tapqır Kütahya töbägendäge Äfände küpere tatar awılında uzuı häm bu çarada Tatarstan mädäniät ministrı Zilä Wälieva citäkçelegendäge räsmi zatlar häm sänğätçelär wäkillegeneñ häm şulay uq törek räsmiläreneñ dä qatnaşuı – ayıruça ähämiätkä iyä.
Ä inde şul uq şähärdä İdel-Ural tikşerenüläre simpoziumınıñ ütkärelüe belän mädäniät çaraları belän bergä fänni eşçänlekkä dä zur öleş kertelgän buldı. Kütahya qalasında tuıp üskän tatar yäşläreneñ, “Tawış” internet säxifäsen häm xäbärläşü törkemen açıp, Törkiä tatarları isemennän uñışlı eşlär başqaruı da iğtibarsız qala almıy, älbättä.
Bu cähättän Törkiädäge mädäni çaralarda qatnaşqan Tatarstan qunaqlarınıñ fikerläre dä uylandırırlıq. Törek ileneñ törle töbäklärendä yäşäwçe millättäşlärebez häm törek qärdäşlärebez cıyılğan Kütahya Sabantuyında “Qazan utları” jurnalı baş möxärrire, tanılğan şağir Ravil Fäyzullin da qatnaşqan ide:
“Ağaçnıñ tamırları tirängä kitmäsä häm nıq bulmasa, ul ber cirdä genä görläp üsä almıy, bu bigräk tä bezneñ xalıqqa qarıy, çönki çäçelgän, taralğan. Şuña kürä Törkiädä bu säyäxättä min baytaq ğibrätlär aldım. Monda çittä yäşäwçe tatarlarnıñ kübese üzläreneñ tellären onıta başlağannar, bu, bälki, ber qarağanda tabiği xälder, ikençe qarağanda, ul inde bezne bik ul xätle ük söyendermi. Menä şuşı bezneñ Äfände küperenä kilep, Sabantuyın uzdırğanda bu xalätne min tağın da nığraq sizdem. Küp närsä üzgärgän, yözlär üzebezneke, küñeldäge teläklär üzebezneke, läkin inde baytaq närsälär qaytmasqa yuğalğan ide. Şuña kürä 107 yıl eçendä berençe märtäbä, yalğışmasam, Sabantuy ütkärelä. Bezneñ kilüebez häm cirle xalıq belän aralaşu alar öçen dä häm bezneñ öçen dä tarixi häm ğibrätle kön, dip uylıym. Xäräkättä bäräkät, di bezneñ xalıq. Dimäk ägärdä bez bu global’läşterü zamanında ber-berebezneñ iñen toya alabız ikän, yärdäm itä alabız ikän, bezneñ kiläçägebez bulırğa mömkin, dip isäplim.”
Qazandağı Ğabdulla Tuqay muzeyı mödire, şağir Rämis Aymät tä 2006 yılğı Kütahya sabantuyınnan alğan fikerläre belän urtaqlaşa:
“Küpmeder däräcädä assimilyatsiyäläşkännär, törekläşkännär, läkin cannarında, ruxlarında tatar qanı qaynıy, küpläre tatar telendä söyläşergä, añlaşırğa tırışa. Monıñ belän söyendem. Häm kiläçäktä äle sabantuylar Äfände küpere awılında ğına tügel, ä Törkiäneñ başqa töbäklärendä, başqa awıllarında tağın da ütkäreler, dip ömet itäm.”
Törkiädä uzdırıluçı Sabantuylarnı yäş sälätle jurnalist Ruşaniya Altaynıñ alıp baruı da inde ber yolağa äylände buğay. Soñğı waqıtlarda internet aşa “Tuqay yäşläre” isemle tatarça radio tapşıruların da täqdim itüçe Ruşaniya xanım Sabantuydan soñ bolay dip fikerlären citkerde:
“Beläsezme, tatar awıllarındağı sabantuyın xäterlätte miña. Häm keşelärneñ çit awıllardan, çit cirlärdän kilüe dä üzläreneñ tuğan yaqlarına qaytuların xäterlätte. Qarağız äle menä şuşı maturlıqqa, barısı da kümäkläşep utırğannar, näq menä awılça, näq bezneñ borınğı sabantuylarındağıça. Min sabantuylarnıñ menä şuşı räweşle uzuın telär idem. Annan soñ menä Tatarstannan bu sabantuyı öçen bezneñ Mädäniät ministrıbıznıñ kilüe dä güzäl ber waqiğa. Tatarstan däwläteneñ moña birgän ähämiyäten kürsätä bu. Monıñ ayırım mäğnäse bar. Kiläse yılnı inde ber dä sabantuyın kürmägän Karakova awılında bulırğa tora. Menä şuşı Sabantuy ber etärgeç buldı alarğa. Bälki, mondağı sabantuy bulmağan bulsa, alarda mondıy teläk uyanmağan bulır ide. Sabantuynıñ anıñ bik zur mäğnäse bar. Ul bit igençe bäyräme genä tügel, ul bit duslıq bäyräme dä. Monıñ ähämiäten böten xalıqlar añladı bulsa kiräk, şuña kürä töreklär dä, İstanbulda bulsın, İskeşähärdä bulsın, menä monda Kütahyada bulsın, zur qızıqsınu belän sabantuyın qaradılar, alar da bezne kilep qotladılar. Berdämlekne quldan ıçqındırmıyq, härwaqıt berdäm bulıyq häm üzebezne, telebezne, dinebezne saqlap qalıyq.”
2006 yılda Törkiädä Tatarstan häm tatarlar belän bäyle bularaq törle räsem kürgäzmäläre dä oyıştırıldı. Ä menä iske yılnıñ soñğı aylarında Ankarada ütkärelgän quldan eşlängän sänğät ürnäkläre häm suvenirlar xalıqara yärminkäsendä Tatarstan häm Başqortstan bülekläre da açılğan ide.
Tatarstannan kilgän rässam-xättat, kalligraf Näcip Näkkaş Qazannan alıp kitergän äsärläre belän ber rättän teläwçelärgä şunda uq tuğra yasap ta üzeneñ xezmäten täqdim itte. Näcip äfände süzlärenä qarağanda, yärminkägä biredä yäşäwçe millättäşlärebez dä zur qızıqsınu kürsätkän:
“Menä ber xanım kilde, şaqtıy ölkän yäşlärdä, Tuqaynı bik yaxşı belä, bezdä di, Tuqaynıñ şul üz waqıtında çıqqan kitapları bar ğaräp xärefe belän. Tuqaynı yattan söyläp birä, tanılmağan şiğerlären dä. Minem mondağı Tuqay portretı belän ber şamailne kürep, ul şunda uq aña ğaşiq bulıp, alıp kitte. Tatarstan digäç bötenläy yözlär yaqtırıp kitä. Xätta qırım tatarları yaqın itep kilep söyläşälär. Tuğralar yazu elek bik köçle bulğan, xäzer onıtılğan. Töreklärneñ üzlärennän alğan äyberne yañadan üzlärenä qaytarabız.”
2007 yılda isä Törkiädä kürenekle cämäğät eşleklese Sadri Maqsudi ülemeneñ 50 yıllığında törle çaralar belän iskä alınaçaq, dip kötelä.
Säğit Xäyri, Änkara, Törkiyä
