Mark äfände belän bez Qazan kirmänendäge “Xäzinä” milli sänğät galereyasendä Baqyi Urmançınıñ tuuına 110 yıl tulu uñayınnan açılğan kürgäzmädä tanıştıq.
Urta Aziä häm Qazaqstan turında küp eşlägänem öçen Urmançınıñ Urta Aziädä surätlängän räsemnären qaradım.dip süzen başladı Gissen universitetı ğalime.
Min üzem tyurkolog. Min üzem dissertatsiäne qazaq teleneñ fonologiäse turında yazdım. 2006 nçı yılda Pekin universitetınıñ qunağı bulıp qazaq telendä ike ay däres birdem. Qazaqstanda küp buldım. Urta Aziäneñ başqa töbäklärendä. İke yıl Törkiädä yäşädem. Beraz törki dönyasın kürdem. Gissen universitetında professor bulğannan soñ, Gissen häm Qazan universitetı arasında ber tığız bäyläneş bulunı kürdem. Bu bäyläneş qısalarında 2004 yılda berençe tapqır Qazanğa kildem. Tatar telen 3 yıldan birle öyränäm. Bezdä tyurkologiädä studentlar berençe törek telen öyränälär. Annan ikençe bulıp törki tel bularaq tatar telen öyränälär. Annan praktikalıq öyrängännän soñ, uquçılarıbıznıñ altı atnalıq waqıtqa Qazanğa kilü mömkinçelege bar. Bezneñ studentlar ni öçen öyränälär soñ tatar telen? Törki xalıqlar eçendä tatarlarnıñ bik möhim urını bar. Tarixı, mädäniäte bay. Tatarlar Yevropada möselman bulıp toralar. Bezgä Yevropanı yaxşı añlaw öçen tatarlarnı añlaw kiräk. Mark Kirxner Tatarstan başqalasına berençe tapqır Qazan universitetınıñ 200 yıllığı bäyrämenä kilgän bula. Tatarstan başqalasına berençe kilüdä ük ğaşıyq buldım, di ul.
Qazan şähäre tamaşa ber şähär. İñ yaratqan urınım Bauman uramındağı “Çäy yortı”. Qazan kremlendä ike mädäniät bergä yäşi. Möselman häm xristian kul'turasınnan äsärlär ber-bersenä bik yaqın. Bu dönyada başqa cirlärdä bulmağan xäl.
Gissen universitetı ğalime Qazan şähärenä bu soñğı säfärendä Germaniädän üze genä kilmägän. Bulaçaq uquçısı Rut Bartomoley da anıñ belän bergä ide. Rut xanım äle moña qädär tatar filologiäsendä tikşerelmägän zur qatlamnı barlıy başlağan. Fänni xezmätendä ul 20-nçe ğasırda tatar tele leksikasınıñ üseşe üzençäleklären tikşerä. Ğasır başınnan alıp ğasır axırına qädär ğäräp, latin häm kiril imlasında basılğan tatar tele, fizika häm geografiä däresleklären çağıştırıp süz baylığın barlayaçaq. Mark äfände, tatar telen öyränä başlawıma 3 yıl buldı dide.
Telne kamilläşterü öçen kitap uqırğa kiräk. Telne yaxşı añlaw öçen internet arqılı Azatlıq radiosın häm Tatar radiosın tıñlıym. Köndä tıñlaw mömkin tügel. Ämma atnağa ber-ike tapqır tıñlıym. Min uquçı bulğan waqıtta internet äle yuq ide. Ul waqıtta tranzistor radiodan Azatlıq radiosın tıñladım qazaq servisın. Xäzer inde ikäwen dä qazaq servisın da, tatar servisın da tıñlıym.di Germaniäneñ Gissen universitetı ğalime, tyurkolog Mark Kirxner. Qazan universitetınıñ tarixına küz salsaq, anıñ ayaqqa basuında Germaniädän çıqqan kürenekle ğalimnärneñ öleşe zur bulğan. Berlin, İen, Marburg häm başqa universitetlarnıñ ğalimnäre İohan Bartel's, Karl Klaus, Karl Fuks häm başqalar Qazan universitetınıñ berençe professorları bula. Ä bügenge köndäge Qazan häm Gissen universitetları xezmättäşlege monnan 200 yıldan da elegräk bulğan başlanğıçnıñ yaña basqıçı.
Nail Alan
