Tatarstan belän Rusiä arasında wäkälätlärne büleşü turındağı bu inde ikençe şartnamä. Läkin berençesennän ayırmalı bularaq, ikençeseneñ yazmışı şaqtıy qatlawlı buldı. Tatarstan belän federal’ üzäk arasında wäkälätlärne büleşü turındağı berençe şartnamä berençe märtäbä 1994 yılnı tözelgän ide. Läkin Rusiädä alıp barıla torğan xakimiät reforması üzäk belän töbäklärneñ älege kileşü formasın beterde. Xäyer, Tatarstan citäkçelege älege fiker belän kileşmiçä yaña şartnamä buldırırğa tırışlıqların qaldırmadı. Menä nihayät 3 yıl däwamında küp tırışlıq, waqıt, xezmät taläp itkän eşçänlektän soñ, yaña wäkälätlärne büleşü turındağı dokument dönyağa kilde. Yaña şartnamä nigezendä, Tatarstan belän Rusiä xökümäte iqtisadi, ekologik, mädäni häm başqa qayber respublika üzençäleklärenä bäyle ölkälärdä kileşülär tözelergä tieş ide. Läkin şartnamä haman da tormışqa aşa almıy. Çönki älege dokumentı ike prezident – Şäymiev belän Putin imzalağannan soñ da, anıñ Rusiäneñ parlamentı raslarğa tieş. Däwlät Şumasında şartnamä cırlap diärlek uzdı. Ä menä yuğarı parlament – Federatsiä şurası wäkilläre anı uzdırmadı. Läkin Tatarstan yağı şartnamä äle qayçan da bulsa ğämälgä kerer dip ömetlänä häm şuşı yünäleştä tırışlıqların quymıy. Döres, bu xaqta ällä ni mäğlüm tügel.
Menä çirattağı märtäbä şuşı dokument turında pänceşämbe könne xäbärlär taraldı – anı Däwlät Şurasınıñ utırışında tikşergännär ikän. Xäyer, sessiädä Tatarstan belän Rusiä arasındağı şartnamä qaralır dip kötmägännär dä ide. Ul sessiäneñ kön tärtibenä barı utırışnıñ ikençe yartısında ğına kertelde. Bu tatarstan citäkçelegeneñ şartnamä xaqında Mäskäw belän söyläşüläre barı tik şuşı waqıtqa ğına tämamlanuı belän añlatıla, dip xäbär itte Kommersant gäcite. Mintimer Şäymiev tä şartnamäne tikşerü aldınnan, Mäskäw belän bu dokumentnı qabul itü östendä eş haman däwam itte, dip belderde. Şulay itep, şartnamä mäs’äläsenä deputatlar kiçkä taba ğına totındı. Üzgäreşlärneñ üzlärenä kilsäk, alar parlament räise Färit Möxämmätşin süzlärenä qarağanda, ällä ni zurlardan tügel. Mäsälän, şartnamäneñ başında Rusiäneñ häm tatarstannıñ däwlät oyışmaları Konstitutsiälär genä tügel, ä federal’ häm respublika qanunnarı nigezendä eş alıp barıla dieläçäk. Şulay uq berençe matdäneñ Tatarstan statusı Rusiä häm tatarstan konstitutsiäläre belän bilgelänä, digän öleşe dä alıp taşlanıldı, çönki bu qabatlaw dide Färit Möxämmätşin.
Älege üzgäreşlärne ber tawıştan diärlek qabul ittelär. 79 keşe uñay tawış birde, ber keşe tawış birüdän baş tarttı. Üzgäreşlärgä qarşı çığuçı da buldı. Deputat Aleksandr Ştaninnı älege kileşüdä ike närsä oşamıy ikän. Berençedän, ul şartnamädän 1992 yılnıñ 21 martında uzğan referendum turında alıp tanunı teli. İsegezgä töşeräbez, näq menä şuşı referendum näticäläre bularaq Rusiä belä Tatarstan arasındağı berençe kileşü qabul itelgän dä ide inde. Deputat Ştaninnı borçığan ikençe närsä – respublika citäkçesenä nämzätlärneñ ike däwlät – rus häm tatar tellären belü taläbe. Äytergä kiräk, bu taläp Rusiäneñ Federatsiä Şurası wäkilleläreneñ dä rizasızlığın tudırğan ide. Läkin älegä ul saqlanıp qala birä.
Şuşı üzgärtelgän şartnamä xäzer yañadan ike prezident tarafınnan da qaralıp, imzalanırğa tieş. Annan soñ, ul yänä Federatsiä Şurasında tikşereläçäk. Säyäsät belgeçläre fikerençä, bu yulı inde anıñ raslanuı da mömkin, dip sanıy. Çönki Rusiädä saylawlar yaqınlaşa. Ä şartnamä, anıñ yazmışı Tatarstanda saylawlarnıñ kiräkle näticälären ireşü öçen bik zur yoğıntı ısulı bulıp tora.
Gölnaz İlgizär
