Ankarada oyıştırılğan 38 nçe Aziä häm Tönyaq Afrika Eşçänlekläre Kongressı (ICANAS) üz eşen tögälläde. Ber atna buyı ğalimnär häm belgeçlär fänni qazanışları belän urtaqlaştı, ğilmi mäğlümat cıydı, yaña elemtälär urnaştırdı.
Kongressta qatnaşqan 2 meñgä yaqın diärlek delegatlar arasında qırım tatarları belän ber rättän İdel-Ural töbägennän tatar, başqort häm çuvaş ğalimnäre dä şaqtıy ide. Barı tik Tatarstannan ğına da 20-gä yaqın keşe qatnaştı. Ğalimnär tel, ädäbiyat, tarix, miğmarlıq-arxitektura häm başqa könüzäk mäs’älälärdä üz fänni eşçänlekläre belän urtaqlaştı.
Monnan tış törek räsmiläre dä bu fänni cıyınğa bik zur iğtibar kürsätte. Äytik, Törkiyä premyer-ministrı Recep Tayip Erdoğan belän parlament başlığı Köksal Toptan qunaqlar öçen kiçke aş mäcleslären oyıştırdı.
Qazan däwlät universitetınıñ tatar tele kafedrası citäkçese, filologiya fännäre doktorı, professor Fähimä Xisamova belän söyläşäbez:
“Aziyä illäre häm Tönyaq Afrika illäre kul’tura mäs’älälären tikşerü ölkäsendä xalıqara bik zur konferentsiyä. Berençe tapqır qatnaşabız. Tä’sirlär zur, çönki böten Aziä-Afrika illäre wäkilläre, ğalimnäre belän oçraşu bik zur tä’sir itte. Dokladlar bik qızıqlı, aralaşu bik qızıqlı. Bez biregä kübäw kildek. Min yäş ğalimnär belän kildem, alarnı Törkiä belän tanıştıru öçen. Bez 7 xanım kildek. Bezdän başqa äle tağın Tatarstannan tarixçı yegetlär kilde Xafizov, Nabiyev, Väliyev. Qazan universitetınıñ tatar filologiäse fakul’tetınnan tatar tele kafedrası uqıtuçıları, dotsentlar Älfiyä Yosıpova, Gölşat Ğaliullina, Xalisä Kuzmina, min. Tel-ädäbiyat institutınnan bezneñ Tatarstan akademiäsennän ike xanım bar. Barıbızda da tä’sirlär bik zur. Yaxşı qarşı aldılar konferentsiyäne oyıştıruçılar. Yaxşı urnaştıq. Dokladlar bik qızıqlı. Minem inde töp ölkäm tel tarixı mä’säläsendä. Bezneñ 16-18 yözlärdäge tatar ädäbi teleneñ üzençälekläre turında söylädem. Telebez bezneñ borınğı traditsiälärne üz eçenä alğan. Annan soñ şundıy fiker bar fändä: iske tatar tele bik çuar, qatnaşma tel bulğan. Häm 20 yöz başında bezneñ ğalimnär anı xätta törki tel dip atarğa telägännär, çönki bik qatnaş xäldä bulğan. Menä şuşı qatnaşlıqnıñ säbäpläre turında min söylädem. Ni öçen? Çönki iske törki ädäbi tel bit ul ğomumän urtaq törki ädäbi tellärdän üsep çığa. Ämma bezneñ telneñ berqädär qatnaşlı, qatlawlı buluınıñ üz säbäpläre bar. Anı bezneñ zur ğalimebez Mirqasıym Ğosmanov inde açıp kürsätte. 16 yöz urtasında däwlätçelegebez yuqqa çığuı näticäsendä, mädäni märkäz yuqqa çığuı näticäsendä bezneñ ädäbi telebez törle çit ölkälärdän kilgän tä’sirlärne üz eçenä ala. Äytik, Urta Aziä ädäbi tele belän törek yazma ädäbi tele yoğıntısın kiçerä. Menä şunıñ säbäpläre turında min üzemneñ belderüemdä, dokladımda söylädem.”
“Törkiä soñğı waqıtlarda inde ber 10 yılğa yaqındır böten törki däwlätlärne, törki mädäniätlärne berläşterep toruçı däwlätkä äylände. Bez barıbız da monda küreşäbez xäzer. Ğalimnär bar törle cirlärdän, törle illärdän. Tatarstannan da ayıruça zur ber delegatsiya kilgän. Matur ğına çığışlar yasadılar tarix belän bäyle, bigräk tä tatar tele belän bäyle çığışlar küp ide. Qızıqlı, yaxşı çığışlar ide. Elegräk niçekter konferentsiyälärgä oçraqlıraq keşelär yörgäli ide, ä soñğı yıllarda bik söyenderä. Çınlap ta bezneñ çın ğalimnärebez, bigräk tä yäşlär xäzer kilä, üzlären kürsätä häm tatar mädäniäten, tatar tarixın, tatar telen, tatar ädäbiyatın propagandalawda zur ähämiätle rol uynap tora. Min üzemneñ çığışımnı “Tatar xalqınıñ milli yözen saqlap qaluda Sabantuy bäyrämeneñ ähämiyäte” dip aldım häm ul çığışımda tatarlar bulğan cirdä Sabantuy bäyrämeneñ buluı, Sabantuy bulğan oçraqta tatarlarnıñ berqayçan da betmäyäçäge turında söylädem. Törkiädä dä Sabantuy bäyrämnäre soñğı waqıtlarda bik yış oyıştırıla bit häm çınnan da ul inde çit ber tema tügel töreklär öçen dä.”
“Tatarçanı 1996-97 yıllarda Qazan däwlät universitetı Könçığış telläre kafedrasında törek tele uqıtuçısı bulıp eşlägän çaqta öyrändem. Min Qazannı, tatar xalqın bik nıq yaratam. Törek belän tatar xalıqları kultura mönäsäbätlären arttıra, dip uylıym. Tanışlar belän oçraşqanda üzemne yañadan Qazanda kebek xis ittem. Min alarnı küp yaratam. Tatar tele, tatar xalqınıñ küreneşe, kulturası mine bik qızıqsındıra. Räxmät bik zur.”Tatarstan Fännär Akademiäseneñ Ğalimcan İbrahimov isemendäge tel, ädäbiyat häm sänğät institutınıñ leksikografiya bülege mödire Färidä Tahirova:
“Kongressnıñ temaları şul xätle kiñ, şul xätle küptörle qızıqlı sektsiyälär, barısına da barıp betü dä mömkin tügel. Bez üzebez, mäsälän, tel sektsiyäsendä çığış yasadıq. Süzlärne nominatsiyäläw çorında nindi lingvokul’turalogik nigezlärgä tayanıla, menä şul temağa çığış yasadıq. Tatarstannan zur delegatsiya bulıp kildek. Qazan däwlät universitetınnan bik küp keşe qatnaşa bu kongressta, Tözeleş akademiäsennän häm başqa yuğarı uqu yortlarınnan. Çi il wäkilläre belän, çit ölkälärdän kilgän, mäsälän, Buryatiya, Azärbaycan, Qazaqstannan kilgän ğalimnär belän äybät kenä aralaştıq. Älbättä, tatarlar belän dä aralaştıq.”İnstitut ğilmi xezmätkäre Firaya Ğaffarova:
“Biredä min tatar telendä mifologik nigezdäge igençelek terminnarı xaqında söylädem. Bik qızıqlı buldı, tıñladılar, sorawlar birdelär. Üzemneñ tema belän şöğellänüçe keşelär belän yaqınnan aralaştım. Älbättä, Aziä-Afrika xalıqlarınıñ kulturası ul bik tä borınğı häm bik tä küptörle. ICANAS bezne menä şuşı kulturağa tağın da yaqınaytıp, tağın da eçenäräk alıp kerep, yaña duslar barlıqqa kiterde. Bezgä ul bik tä oşadı. Temadaşlarıbıznı taba aldım, alardan nindider fikerlär aldım, alar miña närsäder östädelär, min alarğa närsäder birdem. Bu cähättän bezneñ oçraşuıbız bik tä faydalı buldı här ike yaq öçen dä.”Kongress cıyılışları beryulı ike urında bardı: Bilkent konferentsiyä üzäge belän Törkiä palatalar häm birjalar iqtisat häm texnologiya universitetınıñ bik zur kongress üzägendä. Ber atna buyı törle sektsiyälärdä yasalğan çığışlarnıñ qısqaça eçtälekläre inde kitap räweşendä basılıp ta çıqtı.
Säğit Xäyri, Ankara
