Törkiä başqalasında kürenekle cämäğät eşleklese häm yazuçı, uzğan ğasır başında tözelgän Eçke Rusiä häm Seber Türk-Tatarlarınıñ Milli-Mädäni Moxtariyäteneñ tışqı eşlär ministrı Ğayaz İsxaqinıñ qızı, ğalimä Säğädät Çağatayğa bağışlap simpozium ütkärelde. Yıllar buyı Ankara universitetında ğalimä bulıp eşlägän professor Säğädät xanım İdel-Ural Törkstan wäqıfınıñ tözüçese häm başlığı da bula ber ük waqıtta.
Ankara universitetı tarafınnan oyıştırılğan fänni cıyında Törkiä, Pol’şa, Germaniya ğalimnäre belän ber rättän Tatarstan qunaqları da qatnaştı.
Tıyılğan sovet çorlarında uq inde Ğayaz İsxaqi icatı belän qızıqsınğan häm irek cilläre isä başlaw belän böyek ädipneñ äsärlären kiñ cämäğätçelekkä citkerergä tırışqan ädäbiyat belgeçe häm ğalimä Lena Ğaynanova simpoziumda yasağan çığışında Säğädät Çağatay häm tuğannarı turında täfsille mäğlümat birep uzdı:
“İsxaqinıñ yaqın tuğannarın, yıraq tuğannarın berözleksez özärlekläp, Yawşirmädä oyaların tuzdırıp, näsellären beterälär ul yaqlarda häm tuğannarı äkren-äkren barısı da Urta Aziägä kitep bara. Mondağı Laşman yağında qalğan tuğannarı belän ara özelä. Menä uylap qarıyq: Säğädät apa ägär dä qalğan bulsa üz ilendä, anı iñ berençe bulıp atıp ütergän bulırlar ide. İsxaqinıñ aqılı citkän waqıtında üze çığıp kitärgä häm aqılı citkän qızın üz waqıtında üz yanına aldırırğa. Häm min monda konferentsiyädä şundıy xalättä buldım. Menä äyterseñ lä yabıq işekne açıp cibärdelär, aldımda yap-yaqtı kön häm şunda Säğädät apanıñ xäyäte wä faliyäte. Böten eşçänlegen, böten tormışın şundıy yaqın itep, cılı itep söylilär, könläştem çın-çınlap. Alar töreklär, Polşadan, Germaniyädän kilgän ğalimnär bar. Xezmäte turında bik küp söylilär, anıñ turında aralaşu istäleklären söylädelär. Tatarlardan berdänber keşe Säydä Arslanbek söyläde anıñ turında istälek. Säydä Arslanbek ul ğomumän İsxaqilärgä bik igelekle keşe, bezgä dä gel yärdäm itep tora häm ul Säğädät apanıñ awırıp yatqanda ülem tüşäge yanında utırıp torğan keşe, soñğı yulına ozatqan keşe. Anıñ çığışınnan bik küñelem buldı. Tä’siratnıñ bik awırı da bar. Bez üzebezneñ qızlarıbıznı, yegetlärebezne üz ilebezdä belmibez. Alar yuğalmağannar, alar belem alğannar, yuğarığa ürlägännär. Anıñ fakultetta 240 nçı bülmäse bar ikän, yazılıp quyılğan “Professor Säğädät Çağatay” dip. Bu konferentsiyäne uzdırğan, oyıştırğan keşelärgä min qat-qat räxmätlär äyttem häm oyalıp utırdım. Kitap çıqtı häm şul kitapnı bik telilär Qazanda tatarçağa tärcemä itsennär dip. Menä şunı bulsa da, başqalar, çit keşelär eşlägän eşlärne bulsa da bezgä alıp qaytıp tärcemä itärgä ide.”
“Minem çığışım kiñräk planda ide, çönki nigezdä bu simpozium aña ğına bağışlanmağan, anıñ uqıtuçısı bar Germaniyada, anı fän keşese itep üstergän, belem birgän Willi Bang-Kaup digän ataqlı ğalim bar. Bu simpoziumnıñ ber öleşe aña bağışlanğan, ikençe öleşe inde Säğädät Çağatayğa bağışlanğan ide. Min berençe öleşendä qatnaştım. Willi Bangnıñ fikerläre, töşençäläreneñ Säğädät xanım Çağataynıñ ğalim bularaq üsüendä yoğıntısı. Min tarraq mä’säläne aldım: Willi Bangnıñ täğlimäteneñ Rusiyädäge çağılışı, yäğni Rusiyädä anı belälärme, belsälär, aña qaraş nindi, anıñ fikerlären faydalanalarmı, şul mä’säläne kütärep çıqtım. Bez inde üzebezdä künekkän nigezdä konferentsiyä bulsa, xalıqnı küp itep cıyıp, anıñ yartısı buş süz bula nigezdä, şundıy ber ruxta ütkärergä. Anı şuña kürä konferentsiyä dip atamağannar, anı atağannar simpozium dip, yäğni simpozium digändä monda barısı da tögällek belän, konkretlıq belän ayırılıp tora. Menä bu simpoziumda da başta Säğädät Çağatay turında şäxes bularaq anı belgän, anıñ belän bergä eşlägän keşelär, annan belem alğan keşelär söylädelär. Ul ber yaqtan xatirälär dä bulsa, ikençe yaqtan, anıñ keşelek sıyfatları da bilgele buldı. İkençe ber öleşe dip äyter idem, Säğädät xanım Çağataynıñ fänni xezmätläre turında häm öçençese inde anıñ uqıtuçısı Willi Bang belän bäyle çığışlar buldı. Häm tağın dürtençese dip äyter idem, şularğa yaqın bulğan temalar, tup-turı Willi Bang yäki Säğädät Çağatayğa qaramasa da, läkin şularğa yaqın bulğan temalarda çığışlar buldı. Asılda şuşı temalar belän şöğillängän keşelär çaqırılğan. Bilgele monda Törkiyä ğalimnäre inde, çit illärdän Germaniyädän, Hollandiyädän, Polşadan ğalimnär bar. Bezneñ şundıy danlıqlı, ataqlı ädibebezneñ qızı häm şul uq waqıtta bik zur ğalimneñ dä Törkiyädä Ankara universitetında iskä alınıluı üze ber zur xörmät, şäxes bularaq ta, gilmi xezmätlärenä qarata da häm ğomumän tatar xatını bularaq ta üzenä zur bäyä birü, dip sanar idem.”
