Uzgan atnada Törkiä başkalası kabat dönyanıñ törle illärennän ğilmi tikşerenüçelärne häm galimnärne cıydı, bu yulı Törkiä cömhüriyäteneñ nigezen saluçı Mustafa Kemal Atatürkne iskä alu, anıñ fikerlären häm inqilapların täfsille räveştä añlatu öçen. 10 noyabr könne törek xalkı här yıldagıça üzeneñ yulbaşçısın iskä aldı. Bıyıl Atatürkneñ ülemeneñ 69 yıllıgı ide. Bu vakiga uñayınnan ildä häm çit illärdäge törek väkilçeleklärendä törle iskä alu çaraları oyıştırıldı.
Ankarada uzdırılgan Atatürk Kongressı da şuşı çaralar kısalarında oyıştırıldı. Berençese 1987 yılda ütkärelgän VI Xalıkara Atatürk Kongressında bıyıl 250-gä yakın galim katnaştı. Dürt yılda ber tapkır Atatürk isemendäge mädäniyät, tel häm tarix yugarı şurası tarafınnan ütkärelüçe ğilmi cıyında ilbaşı Abdullah Gül häm premyer-ministr Recep Tayip Erdogan da çıgış yasadı.
5 kön buyı olı liderga bagışlap törle kızıklı çıgışlar yañgıragan kongressta başka il tikşerenüçeläre belän ber rättän Qazannan häm Mäskävdän 3 tatar galimäse dä üz fänni notıkların täqdim itte. Monnan aldagı fänni cıyında da katnaşkan Tatar dävlät gumanitar-pedagogika universitetı dotsentı, filologiya fännäre kandidatı Ramilä Yarullinanıñ bıyılgı teması da zur kızıksınu uyattı:
“Biredä çıgışım “Atatürk säyäsätendä tatar zıyalılarınıñ role” dip atala häm nigezdä Yosıf Aqçura, Sadri Maksudi, Әxmät Timer häm Ğayaz İsxakilarnıñ Atatürk säyäsätenä, gomumän xökümät tözeleşenä kertkän öleşläre turında süz bara. Sovet çorında tıyılıp torgan älege zur şäxeslärebezneñ icatı belän Qazanda Färidä Ğaffarova kızıksınunı alıp bardı. Min ädäbiyatçı bularak kübräk Ğayaz İsxakineñ icatına tuktaldım, çönki İsxaki minem elektän dä eşlänep kilgän töp yünäleşem bulıp sanalgan ide. İsxakineñ 1936 yılda yazılgan tarixtagı İstanbul Bugazları öçen bargan köräşne çagıldırgan “Bugazlar” isemle publitsistik mäkaläse häm Yosıf Aqçuranıñ törkiçelek ideyaların ädäbi formada çagıldırgan “Өygä taba” isemle povestına nigezlänep älege temanı açarga tırıştım. Mondıy tördäge xalıkara konferentsiyälärdä katnaşkannan soñ, min ilhamlanıp tagın da nıgrak kızıksınu belän, üzemneñ fänni ezlänüläremne isä tatar ädäbiyatı belän genä çiklämiçä, başka xalıklarnıñ da, törki xalıklarnıñ da ädäbiyatı, mädäniyäte belän kızıksınu teläge belän Qazanga kaytıp kiläm.”
“Minem çıgışımnıñ teması: “Xatın-kız mäs’äläseneñ ictimagi tormıştagı urınınıñ üzgäreşläre” dip ataldı. Bu çıgışımda min, tatar häm urıs matbugatına nigezlänep, Rusiädä häm Törkiädäge xatın-kızlarnıñ yäşäyeşen añlattım”. Ankarada ütkärelgän fänni cıyında yasagan çıgışı turında Rusiä Fännär akademiyäseneñ Şärkiyät institutı fänni xezmätkäre Әlfinä Sibgatullina söyli:
“1923-1925 yıllar: Qazan matbugatında Törkiä xäbärläre. 23-25 yıllar Törkiä tarixı öçen gayät tä ähämiyätle bulgan çor. Menä şuşı çorda bulgan vakigalar Qazanda bolşevistik gazet bulıp isäplängän “Qızıl Tatarstan” häm anıñ urısça variantı bulgan “Krasnaya Tataria” gazetlarında ni räveşle xäbär itelgän. Ğaräp grafikasında çıkkan “Qızıl Tatarstan” gazetında min bik kızıklı materiallar taptım. Misal öçen, Ğaliaskär Qamalnıñ Törkiä xakında häm Törkiädäge xälifälek mäs’äläsen añlatkan zur külämle mäkalälärgä analiz yasıym. Şulay uk İbrahim Tirigulovnıñ Törkiä xakında yasagan çıgışlarına iğtibar biräm. Bigräk tä Fatih Kärimineñ yazmaları minem küñelemä bik xuş kilde, çönki Fatih Kärimi elek-elektän Törkiäne bik yaxşı belgän keşe häm Törkiä anıñ ikençe vatanına äylängän, dip äytergä mömkin, çönki Törkiädä ozak yıllar üze dä eşlägän, ukıgan häm “İstanbul mäktüpläre”n yazgan keşe bularak Törkiäne yakınnan belgän keşe. Monnan kala tagın räsmi xäbärlär dä bar gazetlarda. Menä şundıy kızıklı materiallar alıp kildem. Ğomumän alganda Atatürk Kongressı bik yaxşı oyıştırılgan, ber cirdä dä bernindi kimçelekne kürmim. Ğayät kiñ planda, kiñ geografiyädän kunaklar kilgän. Һindıstannan, Pakıstannan, Qıtaydan, başka bik küp mämläkätlärdän kunaklar bar. Miña bigräk tä Qıtaydan kilgän uygırlarnıñ häm Azärbaycan kızlarınıñ çıgışı bik oşadı. Һäm Tatarstannan şulay uk ike yäş galimäbezneñ çıgışları da gayät bik matur.”
