Bügenge süzebez bik siräk oçrıy torğan faktlar yäki yazmışlar turında. Uzğan ğasır başında säyäsi säbäplärdän häm dä üzläreneñ aqıl, zihen häm dönyağa qaraşların ğämälgä quyar öçen, iñ möhime isän qalır öçen çit ilgä kitkän berniçä zatlı tatar tarixqa kerde. Ğayaz İsxaqi, Sadri Maqsudi, Yosıf Aqçura, Räşit Räxmäti Arat, Äxmät Timer häm tağı berniçä keşe. Barlığı ber distädän artıq keşe. Alar tatarnıñ ğına tügel törki xalıqlarnıñ, Törkiäneñ, dönya fäneneñ üseşenä zur öleş kertkännär.
Ä menä ruslar, yähüdlär ğorurlana torğan dönya küläm şäxes bulğan Buninnar, Kuprinnar, Nabokovlar, Raxmaninovlar, häm alarnıñ äsärlären uqıp, tıñlar yäşägän rus, yähüd zıyalıları yözlägän, meñlägän.
Ä xäzer qarıyq. Tatar mädäniäte, ädäbiäte, sänğäte, fäne Tatarstannan çittä, häm bigräk tä Rusiädän çittä professional' däräcädä üskänme? Elekke Sovetlar berlege illärenä kitep yäki anda tuıp yuğarı däräcädäge muzıkal' äsärlär, sınlı sänğät ürnäkläre icat itkän berniçä tatarnı beläbez. Şunıñ östäwenä, zamança muzıka icat itüçe Sufia Ğöbäydullina, ağı Londonda yäşäwçe İrek Möxämmätov, häm, nihayät, dönyanıñ iñ zur balet ostası bulıp tanılğan Rudil'f Nuriev bar. Alar çığışları belän tatarlar. Ber az ğına tatar xalqınıñ nindi buluına iğtibar cälep itälär alar.
Ä bügen, zamanalar üzgärgäç, qapqalar açılğaç, tumadımı, üsmädeme zur dönyadağı tatar sänğäte. Ni ğäcäp, tatarlar çittä yaña ürentelär bik siräk cibärä. Şulay da, berniçä fakt bar. Ägär dä Qazanda xalıqara fänni konferensiä, kongress cıyılsa, tatarnıñ däräcäsen saqlaw, yaña, zamança ideyälär kiräge çıqsa, Törkiädä yäşäwçe ğalim Nadir Däwlätne, Amerikadağı Yulay Şamil'oglını iskä töşerälär. Boları fän keşeläre. Şaxmatçı Ğata Kamski, ximik, ğalim Bil Mirzayanovlar ayırım urında tora.
Küz aldıbızğa tağı ike genä fakt kilep basa. Alarnıñ berse – Londonda yäşäp rusiä häm dönya ädäbiäte däräcäsendä rusça şiğerlär yazuçı, tatar şiğerlären inglizçägä tärcemä itep kitap çığaruçı, häm xätta Altın Urda poeziäsen berençe tapqır başqa tellärgä tärcemä itep ğäcäpländerüçe Ravil' Boxaraev.
Ä ikençe fakt – bezneñ qarşıbızda utıra. 2-3 yıl elek Amerikanıñ Sietl şähärenä kitkän häm şunda tatar muzıkasın icat itüçe Mäsxüdä Şämsetdinova. Tatar xalıq muzıkası buyınça dissertatsiäsen fälsäfä belgeçlege buyınça yaqlağan häm ällä nindi dini, fälsäfi, zamança muzıka yazğan bu xanımğa Amerikada isläre kitä. Ä bezneñ öçen ul ğädäti küreneş. Ämma, üzeneñ 50 yıllıq yübileyın ütkärergä Mäsxüdä Qazanğa qaytqan häm 2 fevral'dä Zur konsertlar zalında simfonik orkestr anıñ muzıkasın uynayaçaq. Bu turıda kiläçäktä zurlap, töpçenep söyläşäse bulır. Ä bügenge – yaña ğına qaytqan Mäsxüdä xanım belän qısqa ğına ber äñgämä.
“Bik matur ber amerika şağireneñ ber cömläsen alıp qayttım. “Cil qağılçı iñnäremä, sinsezlekkä kitkänçe”. Matur bit! Häm xalıq şiğriätenä tayanıp, Mäwlet bäyrämenä qağılışlı sufi zikerläre belän yevropaça yazılğan aratoriä- pritça alıp qayttım”,- dide ul .
Xäzergä xikmätlärneñ dä xikmäte Mäsxüdä Şämsetdinovanıñ Amerikada yäşäwendä, Qazannıñ meñyellığına Sietlda tösle, matur gäcit bitläre çığuda ğına tügel. Xätta Vaşingtonda Rusiä konsullıgında 30 avgustta Qazan yübileyı uñayınnan iñ zatlı tatarlarnı cıyu da ällä närsä tügel, dip uylıyq. Ä menä İnternetta täwlek äylänäsenä tatar muzıkası yañğırap tora, monı oyıştırğan Mäsxüdäneke genä tügel, ä millätebezneñ iñ şäp kompozitorlarınıñ simfoniäläre, sonataları yañğırıy ikän, bu bit is kitärlek närsä. Häm şul muzıkanı qaydadır Paragvayda, Urugvayda häm Afrikada yäşäwçelär tıñlap, tatarlarnıñ nindi matur muzıka icat itüenä mönäsäbät belderüe dä bitaraf qaldırmıy. Döres, xäzergä qazanlılarğa häm üzlären köçle, bay, başlı dip sanağan tatarlarğa bu xikmät ällä ni mäğlüm tügel äle. Ämma, ser dä tügel. Änä bit, sez işettegez. Xäzer beläsez.
Rimzil Wäli, Qazan.
