Pänceşämbe könne Qazanda milli mädäni üzäktä Musa Cälilgä bağışlanğan kürgäzmä açıldı. Comğa könne Tatarstannıñ Cälil käsäçäsendä şağirne iskä alu çaraları ütte. Şulay uq Mäskäwdä, Yekaterinburgta, älbättä Orenburg ölkäsendä şağirgä bağışlanğan çaralar zurlap ütkärelä. Mäskäwdä Cälilgä häykäl quyılaçaq. Qazannıñ Kirov uramın 1000 yıllıqqa qädär tözekländerergä wäğdä birep tä, anı cimerek xäldä qaldırğan Mäskäw meriäse häykäl quyu çığımnarınıñ zur ğına öleşen üz östenä ala. Konkret fakt kiräk bulsa räxim itegez. Mäskäwdäge häykäl 5 million sumğa töşäçäk, ä Sankt – Peterburgta quyılaçaq häykäl 3 millionğa töşä. Fevral' ayında häm ğomumän 2006 yılda Cälil süze kön sayın törle urınnarda, törle säbäplärdän qabatlanıp tora.
İnde Lenin, kommunizm, çiräm- cirlärne üzläşterü, sotsializm tözü, perestroyka, uskorenie kompaniäläre ütkäç, M. Cälil digän parol' yöräklärgä açqıç bulıp çıqtı. Äye, äsirlär tormışın, tatar – başqort legionın yaqınnan belüçe Sovet zamanındağı Cälil simvolın qabul itep betermilär, çönki Nikita Xruşçev häm säyäsi cepçeklek çorında başta xiänätçe dip tabılğan Cälil kötelmägändä iñ tuğrı bol'şevik häykälenä äwerelde.
Ä xäzer kommunistlar, bol'şeviklar yuq, ä Cälil bar. Häm xäzer ateist bularaq tügel, ä bälki ülem aldınnan Qor’än totqan tatar bularaq küz aldına kilep basa. Monı normal', ğadi mantıyq belän añlap bulmıy, çönki Cälil çınnan da komsomol aktivistı bulğan. Anıñ tatar – başqort legionında yäşeren oyışma tözep, şul oyışma belän citäkçelek itüe här uquçı balağa mäğlüm. Soñğı yıllarda oyışma belän citäkçelekne Ğaynan Qormaş alıp baruı mäğlüm buldı, ä bilgele şağir Cälil şunda qatnaşqan. Aña qarap Qazan Kremle qarşındağı häykälgä, boğawlanğan Cälil sınına östäp, Qormaş häykäle xäzergä tözelmi, barı tik 45 yılnıñ avgustında başları kiselgän 11 tatarlarnıñ barel'yefları quyılğan. Alarğa Böyek Watan ordenı ülgännän soñ birelgän. Şul isäptän Ğ. Qormaşqa da.
Töptän uylap qarasañ, bu xällärne tiz genä añlap bulmıy. Säyäsi propaganda, yañğırawıqlı patriotizm qalıpları barmı? Bar.
Kommunizm, bol'şivizm Lenin üze häm xätta Zyuganov ta säyäsi säxnäneñ tür başınnan koridorğa çığıp baralarmı? Baralar. Ä Cälil häm tağın 11 tatarnıñ başları beryulı faşistik reyx başqalasında kiselgännärme? Äye. Tarixta tiñdäşe bulmağan bu waqiğa tatar milläte biografiäsendä saqlana. Häm anı bu yazmışlarnı inqar itep onıtıp ta bulmıy. Ä säyäsät ber ük figuralarnı häm ideyälärne ber sänä urtasına çığara, ber çitkäräk alıp quya. Tuqay belän dä şundıy uq xäl. Monda inde millättäşlärneñ üz aqılları, küñelläre qiblanıñ, mägrif häm mäşriknıñ qayda ikänen bilgeli ala. İñ ğäcäpländergäne, döresräge kötelmägäne härqayda Cälil digän süzneñ köçle reaksiä uyatuı. Uzğan distä yıllar buyı uqu yortlarında, matbuğatta, sänğättä tudırılğan obraz haman yäşi. Tormışta da mondıy siräk oçrıy torğan xällär onıtılmıy ikän. Xikmätme, ällä çınbarlıqmı Sovet zamanınnan qalğan cämğiättä anıñ sütelep, taralıp betkän ideologiäsendä Cälil yäki suğışta äsirlekkä töşep tä däwlätkä tuğrı bulıp qalğan tatar keşesennän başqa bernindi izge töşençä yuq ikän. Şäxese dä, ideyäse dä tabılmadı. Üz milläten, imanın, dinen, watanın yaqlap, saqlap canın fida qılğan Qol Şärif äle küñellärgä kerep kenä bara. Andıylar turında spektak'lär, kitaplar, häykällär icat itelmägän.Barı tik cırlar, şiğerlä häm Qazan Kirmänendäge mäçet. Küpmegä qayta ul Qol Şärif, anı nindi yazmış kötä? Ber kem dä äytä almıy.
Başqort qärdäşlärebezneñ milli qaharmanı Salawat Yulay da şundıy uq tarix yätmäse tozağına eläkkän. Ber yaqtan qarasañ ul tatar batırı Bäxtiär Kankaev belän bergä kolonizatorlarğa qarşı köräşkän, üz cire, xalqı öçen häläk buldı.Anı yıllar buyı ğazaplap, boğawda yörtkännär. Xäzerge Estoniädäge Paldiski törmäsendä häläk bulğanğa qädär. İkençe yaqtan Salawat Yulaynıñ ğäziz xalqı başqortlar şulay uq Rusiägä üz teläkläre belän kergännär, inde xäzer şuşı bäxetle quşılu zurlap bäyräm itügä ber yıl qalğaç, Peterburğa maxsus qorıltay ütkärelde. Äle şuşı quşılunıñ räsmi tuğrası, embleması tabılmağan, ä inde quşılu programmasına uzğan yılda uq 1 milliardtan artıq aqça totılğan. Säyäsi yañğıraşı bulğan bu yubiley däwlätkä kiräk, çönki üz teläge belän quşılğaç äybäträk bula. Ä üz teläge belän quşılmağan, kiresençä basıp alınğan xalıqlar naçarraq bulamı dip sorıylar bezdän. Qazan alınğannan soñ urıs belän tatar arasında suğış bulmağan dilär, äybätläp kenä bergä yäşägännär. Nigä şunı da bäyräm itmäskä? Şunda uq medal'neñ ikençe yağı yaltırap kitä. Başqortlar Rusiägä quşıluın quşılğannar, ämma 200 yıl buyı qullarınnan qoral töşermiçä yözlärçä tapqır baş kütärgännär. Häm şularnıñ iñ batırı Salawat Yulay bulğan. Anı iskä alabızmı soñ? Elektän ük tağın ber soraw turında äytkän idek. Rusiägä 450 yıl elek quşılğan Başqortstannıñ däwlät statusı, citäkçeläre, idärä sisteması haman iğlan itelmi bit. 1919 yılda Lenin tarafınnan tözelgän Başqortstan quşılğanmı anda? Başqasımı? Tatarlar monıñ belän ni öçen qızıqsına disezme? Alar añlamıy. Sovet zamanına qädär bulğan Ufa gubernası Rusiägä üze quşılğanmı, ällä yaulap alınğanmı? Üze teläp quşılsa, berär närsä birmäslärme? Ä yaulap alınğan bulsalar, monısı başbirmäs babalarıbıznıñ onıqları öçen zıyan kitermäs mikän?
Mondıy qarşılıqlar sorawlar tudıra torğan säyäsi aksiälärneñ eçtälegen häm mäğnäsen Azatlıq radiosı hiç añlatıp birä almıy. Çönki xäzer jurnalistlar barı tik faktlar taratırğa tieş. Ä faktlar yuq. Barı tik säyäsi riwayätlär. Ontıla başlağan häykällär häm bayraqlar ğına yıraqtan küzgä taşlana. Ni uylarğa da belgän yuq. Ä bälki uylamasqadır? Sez bu turıda ni uylıysız?
Rimzil Wäli. Qazan.
