Comğa könne däwlät sovetınıñ mädäniät, fän häm mäğärif, milli mäs'älälär buyınça komitetı utırışı çınnan da xikmätle ütte. Berençedän ul, Prezident yullaması uqıla torğan plenar sessiä açılırğa ber säğät qalğaç, irtänge säğät 9 cıyıldı. İkençedän, anda qabul itelgän qarar Däwlät Sovetınıñ sessiäsenä çığarılmadı häm turıdan – turı Rusiä däwlät Dumasına cibärelergä tieş. Çönki mondıy bäyälämälärne cıyu waqıtı 9 martqa qädär, şulay bulğaç Parlament bu mäs’äläne qarap ölgerä almıy. Şulay da deputatlar üz fikerlären citkerergä buldılar. Şul uq mäs'älä buyınça, ägär dä teläsä Respublikanıñ Prezidentı da üz bäyälämäsen Mäskäwgä cibärergä xoquqlı. Ä nindi mäs'älä disezme? Küptän kötelgän, yıllar buyı söyli torğaç, tellärdä söyäl qaldırğan milli säyäsät turındağı qanun proyektı. Bu proyektnı Dumadan şuşı yılnıñ 7 fevralendä töbäklärgä häm komitetlarğa, fraksiälärgä cibärgännär. Proyektnıñ avtorları Başqortstan deputatı Mansur Äyupov, Dumanıñ milli komitetı räise Yevgeniy Trafimov, şulay deputatlar Godjiev, Doroşenqo, Katrenko häm başqalar.
Komitet räise Räzil Väliev utırışnı açqanda menä närsälär äytte:
“Anıñ buyınça inde ike tapqır Rusiä Däwlät Şurasında parlament tıñlawları ütte. Ämma älege qanun bügenge köngä qädär qabul itelmägän. Öç atna elek bez Tatarstan Däwlät Şurasında Rusiä citäkçelegenä möräcäğät qabul ittek – Putinğa, Mironovqa, Grıyzlovqa, Fradkovqa. Anda bez ike närsäne soradıq, berse – Rusiäneñ milli säyäsäte turındağı zakonnı qabul itü häm ikençese – Rusiädä milli eşlär belän şöğellänüçe däwlät strukturasın buldıru. Tiz arada bu zakonnı yañadan äzerläp, Rusiä Däwlät Şurasına kertergä cıyınalar. Ä bezgä şuşı könnärdä älege zakonnıñ proyektı kilep töşte. Zakonğa bulğan üz mönäsäbätebezne, däwlät sovetı fikeren, täqdimnärebezne 9 martqa qädär bez Rusiä Däwlät Şurasına iltep citkerergä tieşbez”.Bolay izge niät belän tözegännär bu proyektnı. Nihayät Rusiäneñ däwlät milli säyäsäte nigezläre bilgelänergä tieş. Barısı da qanun buyınça, xoquqi, ğilmi teldä yazılğan. 7 Matdädä federal' üzäklärneñ wäkälätläre, 8 dä federatsiä subyektlarınıñ yäğni töbäklärneñ, 9 da cirle üz idäräneñ, 10 da küp millätle xalıqnıñ sotsiial'-iqtisadi, milli-mädäni üseşe programmaları turında süz bara. Millätara konfliktlarnı buldırmaw, xalıqnıñ şuşı säyäsätne alıp baruda qatnaşuı ayırıp äytelgän. Rus xalqı däwlät tözüçe häm böten Rusiä territoriäsendä üzen bilgelägän xalıq dip äytelgän anda. Ber genä dä cirdä rus milläte wäkilläre milli azçılıq bularaq qaralmasqa tieş dielgän. Rus tele Rusiä cämğiäten tuplawçı, berläşterüçe dip äytelä, häm başqalar. Rusiä watandaşları däwlät tele bulğan rus telen belergä tieşlär. Döresräk äytkändä “obyazan”, yäğni mäcbüri. Ä üz tellären qullanırğa xoquqları bar dielgän. Häm iñ axırda şuşı zakon proyektı federal' byudjettan ber genä tien östämä çığımnarnı taläp itmi dip quyılğan. Yäğni milli säyäsät görläp eşläp tora, 160 xalıq üzençä yäşi, ämma qaznadan ber tien dä çıqmayaçaq.
Bu komitetta milli ruxlı, tatarça yaxşı söyläşä torğan deputatlar cıyılğan. Ämma nindider xikmät belän alar barısı da diärlek rusça çığış yasadı. Bu xikmätneñ säbäben soñraq qına añlarğa nasıyp buldı. İñ başta xalıqçan tatar teleneñ häm ruxınıñ simvolı bulğan Tufan Miñnullin çığış yasadı. Ul xätta plenar utırışlarda da, böten sessiä urısça barğanda da tatarça ğına çığış yasıy. Ä bu yulı rusça söyläşte:
“Bu bik mäkerle qanun, ber yaqtan qarasañ anda rus xalqın yaqlıy digän tä'sir qala, ä çınlıqta ul ruslarğa qarşı yünälderelgän. Çönki ber xalıqnı ikençesenä qarşı quyu, millätara ızğışqa kiterä. Xalıq arasında ızğış qayçan başlana? Ägär dä min yaxşı, aqıllı, sin axmaq dip iğlan itsäñ talaş çığa. Anda ber qurqınıç matda bar. Rusiä watandaşınıñ rus telen belüe mäcbüri. Ä ul qaydadır tuğannarı, awıldaşları arasında yäşäp, rus telen belmäsä, anı nişlätergä? Ä menä tuğan telen belü kiräklege iskä alınmağan. Dimäk belmäsä dä yarıy. Bu qanunda rus xalqına zurlawlar äytü urınsız, mondıy öskä çıyu aña teräw quyunı xäterlätä. İske qoyma, yäki tuzğan abzarğa ğına andıy ağaç teräw kiräk”.
Deputat Fuat Ğalimullin Rusiä milläte digän töşençäneñ mäğnäsen xuplamadı.
Ä deputat Rinat Zakirov Rusiä töbäklärdä, ğomumän şähärlärdä yäşlärneñ tuğan telne belmäwen, mäğärif sisteması turında bu qanunda yaxşı itep yazılmawın iskä töşerde:
“Bügenge köndä zur şähärdä üz milläteñne saqlap qalu mömkin tügel, yäşlär 100 protsent diärlek tuğan telsez qala. Qayda monda şuña qağılışlı bülek? Çönki tel bulmasa, tärbiä, belem birü häm milli säyäsätneñ dä kiräge qalmıy”. Albuğa pedagogiä institutı rektorı Nail Väliev yıl sayın Rusiä töbäklärennän tatar bülegenä uqırğa kilgän yäşlärneñ tuğan telne belmäwen, barı tik 3 kursqa ğına telläre açıluın äytte. Qısqası bu qanunda Rusiädäge millätlärneñ mänfägat'läre inqar itelä. Şuña kürä Rusiä däwlät dumasında äzerlängän proyektqa tiskäre bäyä birelde. Döres, Qazanda kire qağılğan bu qararnı Mäskäwdä xuplarğa da mömkinnär, ämma barıber töbäklär häm millätlär awız yomıp tormasa, 21 ğasır standartlarına turı kilmägän qanunnar ğämälgä kerä almıy. Qazan deputatları menä şuña ışanalar.
Rimzil Wäli
