İşetkänsezder, 14 aprel'dä, comğa könne Rusiäneñ ictimaği palatasında ksenofobiä, ekstremizm mäs’älälären tikşerälär. Şuşı palatanıñ komissiäläre Rusiäneñ milli säyäsät qanun proyektın da täfsilläp öyränä. Waleri Tişkov citäkçegendäge tolerantlıq komissiäse bu qanunnı tänqitli. Şul uq waqıtta mädäni häm ruxi mirasnı saqlaw komissiäse Rusiä milli säyäsäteneñ yaña konsepsiäsen qarap, şuşı konsepsiäne Rusiäneñ töbäklär üsterü ministrlığı äzerli torğan qanun proyektına kertergä kiñäş birä. Milli ekstremizmğa qatı qullar belän tuqtatırğa kiräk dip, Duma räise urınbasarı Oleg Morozov ta belderde. Ul bolay di: Keşeneñ tösenä qarap “Rusiä ruslar öçen” digän şiğar astında üterü xuliganlıq tügel, ä ğadi faşizm.
İctimaği palata da, Morozov ta xaqiqät'neñ näq urtasına basıp söylilär. Ämma süzlär döres bulsa da, nindider qapma-qarşı yunäleştäge fiker küktän qara nurlar sibüçe, qara qoyaş kebek şul uq ksenofobiäne därtländerä. Äytik, Ästerxanda şähär qapqasın yämsezlänmäs öçen hawa mäydanı yulındağı mäçetne sütü. Monı bit xuligannar, skinxetlar yasamıy, ä däräcäle xakimiät wäkilläre eşli. İñ östäge başlıqlarnıñ kürsätmäsenä tayanıp. Şulay bulğaç, mäçetlärgä, başqa dinnärgä mönäsäbät tiskäre bulsın öçen ürnäk kürsätelä.
Şul Ästerxan bigräk tä xikmätle urın bulıp çıqtı. Xäzer anda zur bäyrämgä äzerlänälär. Ästerxanğa 450 yıl tuluğa äzerlek turında Rusiä Prezidentınıñ ukazı çıqqan, zur aqçalar bülengän. Bu turıda “Azatlıq” radiosı söylägän ide inde. Ä xäzer “Kommersant vlast'” jurnalınıñ 10 aprel' sanında şul turıda Şamil' İdiätullinnıñ mäqäläse basılğan. Xäzer inde tatar jurnalistları ğına tügel, şuşı jurnal aptırawınnan nişlärgä belmi. Qazannı, annan soñ Ästerxannı, Seberne alğaç, Yawız İwan quşamatlı patşa üzen sar' moskovskiy, qazanski, astraxanskiy, annarı sibirskiy dip iğlan itä. Ul Ästerxannı 1556 yılda yaulağan. Prezident ukazına qarasañ, 1558 yılda yaulanğannan soñ 2 yıl ütkäç, Ästerxan tözelä başlıy. “Kommersant” xäbärçese, zur sovet ensiklopediäsen aça. Anda Ästerxannıñ 15 ğasırda Ästerxan xanlığınıñ baş şähäre bulğanlığı turında yazılğan. Ataqlı Brok Ğaws ensiklopediäsendä Ästerxan 3 ğasırda uq bulğan, 15 ğasırda Ästerxan patşalığınıñ märkäzenä äylängän, Yevropanıñ eçke, Aziäneñ säwdä itüendä ähämiätle bulğan. Venetsiädän tovarlarnı mondağı yärminkägä alıp kilgännär, dip yaza borınğı ensiklopediä. Şulay itep, Ästerxannıñ tarixı qısqartılğan. Anıñ 550 yıllığın da ütkärep bulğan bulır ide. Ä bit telägändä 1800 yıllığın ütkärü dä zıyan itmäs, çönki borınğı ensiklopediä moña nigez birä. Döres, Ästerxannı elek Xaci Tarxan, Aş Tarxan, Sitra Xan, Zıtraxan dip tä atağannar. Şähär 12 çaqrımğa küçerep tä salınğan. Andıy küçenülär Qazan tarixında da, Mäskäwnekendä dä bulıp torğan. Barıber Mäskäw Mäskäw, Qazan Qazan bulıp qalğan.
Dimäk, Ästerxannıñ tarixı anda patşalıqnıñ alışuına qarap üzgärtelgän. İl häm şähär yaulanğan sayın tuğan köne üzgärsä, bötenläy başqa sıymas xäl kilep çığa. Rusiä xakimiäte monı ber arşın belän genä ülçämi. Äytik, Kaliningrad iseme elekke Prusiäneñ Kenigsberg qalasına birelüenä 60 yıl tula. Ämma Rusiäneñ şuşı borınğı qalasında yäşägän ataqlı nemes filosofı İmanuil Qant xörmätenä küräseñ Kaliningradnıñ 750 yıllıq yubiley ütkärelä. Ä Ästerxan artında Germaniä kebek zur il yuq. Anıñ xanlığı ällä qayçan yaulanğan. Ä Altın Urda isemle zur däwlätneñ başqalası da şul tirädä bulğan ikän, bu inde ütkän dä betkän. Närsä baş qatırırğa. Borınğı taşlarğa, yortlarğa 700-800, xätta 1000 yıl. Ä normal'nıy rus şähärenä bulıp kitüenä 450 yıl. Tarix yaratuçı, xaqiqät'ne söyuçelär närsä añlıy alar zur säyäsättä. Ber närsä añlamıy. Ä gubernator Aleksandr Jilkin 450 yıllıq xörmätenä Mäskäwdän aqça alırğa ömetlänä. Tarixçılar isä monı xiç añlamıy. Ägär dä 850 yäki 1000 yıl dip ütkärsä, aqçanı kübräk tä alıp bulır ide. Ul waqıtta döres bulmağan patşalar, xannar tarixı kilep çığıp, anı tanırğa turı kiler ide. Şuña kürä Ästerxan üzeneñ metrikasın yañartıp, dürt yarım ğasırlıq bäyräm ütkärä. Ber axmaq fännär kandidatınıñ mäqäläsenä ışanasıñmı, Prezident ukazına ışanasıñ dip sorasalar. Cawap bilgele. Älbättä, Ukaz köçleräk. Hiç baş citmi monı añlarğa, uylıy başlasañ, zihen imgänä. Äytälär bit äle, fälän cire qıçıtqan, Ästerxanğa barğan dip. Şulaydır şul, qıçıtmasa şundıy xikmätle yubiley ütkärmäslär ide.
Rimzil Wäli
