Кырымтатар халкы сөргененә — 80 ел: ялганга нигезләнгән җинаять

Кырымнан Кызыл Армиягә чакырылган кырымтатарлар әле сугыш кырында һәм партизан отрядларында булганда, аларның гаиләләре, нигездә хатын-кызлар, балалар, картлар хайван вагоннарына төялеп Урта Азия илләренә һәм Русия төбәкләренә җибәрелә.

1944 елның апрель-май айларында халыкны күпләп күчергәнче, Кырымда балигъ булган яшьләрне һәм эшкә яраклы ир–атларны Гурьев, Куйбышев, Тула (2532 кеше), Мәскәү (1334 кеше), Горький өлкәләренә (5095 кеше) Рыбинскига мәҗбүри рәвештә хезмәт армиясенә, күмер шахталарына, төрле төзелешләргә җибәрәләр.

Карасубазар районы Ак-Кая авылыннан Асан Османовның бу вакыйгалар турында архивларда сакланган хәтирәләре. (Тарихи материалларның бер өлеше "Бессмертный барак" сайтыннан алынды)

1944 елның апрель уртасында авылның барлык яшьләре 22 апрельгә район хәрби комиссариатына чакырган повесткалар ала. Безне анда тезделәр, кырымтатарларны башка милләтләрдән аердылар, аннары 1944 елның 3 маенда безне, кырымтатарларны, беренче эшелон белән юлга җибәрделәр. 14 майда без Рыбинскига килеп җиттек, анда тоткыннар лагерьлары урнашкан иде, соңрак алар фронтка алынды. Безгә тоткыннар эше йөкләнде [...] Анда без, татарлар, 1500-2000 кеше идек.

Ирләрне хезмәт армиясенә җибәрүнең сәбәпләрнең берсе — бу ирләр сөргенгә җибәрелүгә каршы корал тотып чыкмасын өчен иде дип искә ала кырымтатарлар.

Сугыш әле дәвам итә иде, әмма халыкларны туган җирләреннән куып чыгару өчен акча да, мөмкинлекләр дә табылды. Сөргенне оештыру чараларына НКВД–НКГБ гаскәрләре (32 мең кеше) җәлеп ителгән иде.

Үз гаиләләре артыннан депортация урыннарына сугыштан демобилизацияләнгән 8995 кырымтатар сугышчысы да җибәрелә: 524 офицер, 1392 сержант, 7079 солдат.

БУ ТЕМАГА:

"Кырымтатар сөргене бүген дә дәвам итә". Сөрген баласының ачы ярасы, нәфрәте һәм өмете

20 мең кырымтатар дезертир булуын рәсми саннар расламый

Кырымтатарларны сөргенгә җибәрү өчен формаль сәбәп булып НКВД башлыгы Лаврентий Бериянең 1944 елның 10 маенда Сталинга юллаган хаты санала. Бу хатта Кызыл армиядә 20 мең кырымтатар дезертиры булуы турында әйтелә. Бу ялган саннар инде күптән совет һәм кайбер хәзерге авторларның хезмәтләрендә берсеннән-берсенә күчеп йөри.

Ләкин шул ук НКВДның дезертирлар турында белешмәсенә күрә, СССРның 23 төбәгеннән иң аз дезертир Коми АССРда – 120 кеше, Карел-Фин ССРда – 136 кеше һәм Кырымда – 479 кеше булган. Кырымнан 479 дезертир арасында ихтимал барысы да кырымтатар булмагандыр. Бу белешмәдән күренгәнчә, башка төбәкләрдән дистәләрчә һәм йөзләрчә мең кеше булган, ә НКВД органнырында үзләрендә исә 484 478 кеше дезертир булган. Башка халыкларда дезертирлар инде 1941-1943 елларда ук булса, ни өчендер кырымтатар дезертирлары тик 1944 елда, ягъни сөргенлек елында гына пәйда булганы да уйландыра.

Сугышның беренче өч елында Кызыл армиядә дезертирлар саны

НКВДның бандитлыкка каршы көрәш бүлеге җитәкчесе урынбасары, капитан Л.Забоев имзасы, 1944 елның сентябре.

Чыганак: Сталин геноциды һәм кырымтатар халкының этноциды. Акмәчет (Симферополь) шәһәр типографиясе, 2008 ел.

Халыкларны сөргенгә җибәрү өчен чын сәбәп дезертирлык булганы бик шикле. Алай булса, югарыдагы беләшмәгә күрә, илнең яртысы сөргенгә җибәрелергә тиеш иде. Бериянең кырымтатарларны Кырымнан сөрген итү турындагы хисап язмасында мондый киңәш тә бар: "кырымтатарларының Совет Берлегенең чигендә яшәве кирәксез булуына карап, СССР НКВДсы Сезнең карамакка Дәүләт саклану комитетының барлык татарларны Кырым территориясеннән куып чыгару турындагы карары өлгесен кертә".

Халыкны сөргенгә алып киткән эшелоннар күздән югалып өлгерми, ә Кырымда калган сивил халык, сөрген операциясендә катнашкан хәрбиләр, кырымтатарларның мал-мөлкәтен, акчаларын, алтыннарын, терлеген талау, буш йортларны басып алу белән шөгыльләнә башлый. Бу талауда катнашучылар ирекле рәвештә яки ирексездән югарыдан илһамдырылган җинаятьтә катнашалар.

БУ ТЕМАГА:

Эсма Билялова: "Үлгәннәрне вагоннан ыргытып калдыралар иде"

Үлем эшелоннары Кырымнан килә иде

Дәүләт саклану комитетының кырымтатарларны күчерү турындагы карарында "махсус күченүчеләргә үзләре белән шәхси әйберләр, кием, көнкүреш әйберләре, савыт-саба һәм гаиләгә 500 килограммга кадәр азык-төлек алырга рөхсәт итәргә" дип күрсәтелә. Әмма, бернинди кисәтүсез, иртәнге 4-5-ләрдә кораллы конвой йокыдан уятып, җыенырга 15 минут бирелгән хатын-кызлар һәм балалар, хәлсез картлар 500 килограммны үзләре белән алып китә алуын күз алдына китерү авыр. Депортацияләнгәннәрнең сөйләгәненә күрә, кешеләр өйләреннән өстендә нинди кием булса, шул килеш, азык-төлексез куып чыгарылган. Эшелоннар Кырымнан Үзбәкстан, Казакъстан, Кыргызыстан, Таҗикстан, Төрекменстан, Мари Иле, Урал, Пермь, Горький якларына юл тоткан. Сөрген урынына бару юлында ук кешеләр ачлыктан, авырулардан күпләп үлә башлый. Эшелон туктаганда качарга омтылганнарны хәрбиләр атып үтергәнен, вагонда үлгәннәрне җирләмичә юлда ташлап калдырганнары хакында сөрген шахитлары һәм аларның исән калган туганнары сөйли.

БУ ТЕМАГА:

Сөрген фаҗигасе: хәбәрсез югалган кырымтатар балалары язмышы

Сөргеннең беренче елларында якыннарын югалтмаган бер генә кырымтатар гаиләсе дә булмаган. Иң күбе балалар һәм картлар кырылган. Үлемнең бу тәмуг конвейерын кичергән кырымтатарлар бу хакта үзләре сөйли.

Кайбер авторлар һәм тикшерүчеләр кырымтатарларның күпләп үлү фактларын шик астына куярга тырышса да, сөрген урыннарында башланган һәлакәткә ул еллардагы НКВД телеграмнары дәлил булып тора.

Үзбәкстан ССР Эчке эшләр наркомы А.Кобуловтан СССР Эчке эшләр халык комиссары Л.Бериягә

Кырымтатар күченүчеләре арасында малярия һәм ашказаны-эчәк авырулары эпидемиясе турында. Шундук тапшыру өчен. Югары сер. Телеграм, 1944 елның 8 августы

Кырымтатарларының махсус күченүчеләре арасында малярия һәм кискен ашказаны-эчәк авырулары очраклары саны бик нык арткан. Наманган өлкәсендә 5300 кеше малярия белән авырый, бу өлкәдәге махсус күченүчеләрнең 40% тәшкил итә. Әндижан өлкәсендә 1015 кеше малярия белән авырый, 813 кеше кискен ашказаны-эчәк авырулары белән авырый. Кашкадарья өлкәсендә 9984 кешедән 4324 кеше кеше малярия белән авырый. 79 кеше вафат. Бохара өлкәсенең "Нарпай" совхозында махсус күченеп килгән 4047 кешедән 629 кеше малярия белән авырый. 126 кеше маляриядән һәм ашказаны-эчәк авыруларыннан вафат. Үзбәкстан ССР Сәламәтлек саклау халык комиссариаты карамагында дәвалау-профилактика чаралары өчен кирәкле дарулар: акрихин, хинин, бактериофаг бөтенләй юк. Җирле Наркомздрав бу сорауны СССРның сәламәтлек саклау халык комиссариаты алдында күтәрә, әмма әлегә җавап юк. Сезгә хәбәр итәм.

Махсус күченүләр бүлек башлыгы урынбасары СССР НКВД полковнигы Г.Б.Мальков СССР Эчке эшләр халык комиссары урынбасары, 2нче дәрәҗә комиссар В.В.Чернышевка

Махсус хәбәр, 1944 елның 14 октябре

Сезнең боерык буенча мин Кострома өлкәсендә урнашкан махсус күченүчеләргә хезмәт күрсәтү эшен тикшердем. Кологрив районында баракларны кышка әзерләү акрын бара. Пыяла булмау сәбәпле, тәрәзә рамнары ремонтланмый. Күченүчеләргә кием һәм аяк киеме бирелми. Махсус күченүчеләр урманда яланаяк эшли. Махсус күченүчеләрне икмәк белән тәэмин итүдә 2-3 көнлек өзеклекләр бар. 16-29 август көннәрендә Понтов урман сәнәгате хуҗалыгының Фофанов урман участогында икмәк бөтенләй бирелми. Махсус күченүчеләрнең гаиләләре даими рәвештә азык белән тәэмин ителми, ризык сыйфаты канәгатьләнерлек түгел, икмәк кешегә 150 грамм исәбеннән бирелә.

Хезмәт хакы быел июль аеннан бирле түләнми. Медицина хезмәте канәгатьләнерлек түгел. Фофанов, Марков болыннары һәм киң болыннар участогында махсус күченүчеләр арасында дизентерия, кычыткан һәм экзема авырулары таралган. Махсус күченеп килгән балалар мәктәп белән тәэмин ителмәгән.

Армиядән демобилизацияләнгән махсус күченүчеләр урнашу урынына җәйге армия киемнәрендә киләләр. Урманда махсус киемсез эшләгәндә аяк киемен йолкып алдылар.

Мари АССР Эчке эшләр наркомы урынбасары Свинцов СССР НКВД ОСП башы М.Кузнецовка

1944 елның 24 августы

1944 елның июлендә кырымтатарларының махсус күченүчеләре барлыгы 2291 гаилә, 9177 кеше. Ир-атлар – 1481, хатын-кызлар – 3329, балалар – 4367. Махсус күченүчеләр республиканың 6 төбәгендә урнашкан. 1944 елның июленә качулар – 70 кеше.

Серов һәм Кобуловның Бериягә юлланган телеграмына ярашлы, 1944 елның 20 маена кадәр Кырымнан татар милләтеннән булган 191044 кеше сөрелә. 1952 елның беренче яртысында Урта Азия һәм Русиянең сөрген урыннарында 97355 кырымтатар кала. Бу саннар беренче елларда ук 93689 кырымтатарның үлгәнен күрсәтә.

Чынлыкта үлүчеләр тагын да күбрәк булгандыр, чөнки 1944 елның 18 маенда Кырымнан сөргенгә җибәрелгән 191044 мең кеше арасында Кызыл Армиядә сугышкан һәм хезмәт армиясенә җибәрелгән кырымтатарлар хисапка кермәгән. Алар 1944 елдан соң сөрген урыннарына хезмәт иткән урыннарыннан җибәрелә, димәк, үлемнәр саны 93689 кешедән күпкә зуррак булган дигән нәтиҗә ясарага кирәк.

БУ ТЕМАГА:

Кырымтатар сөргене: "Үсмер малайның аркасына аттылар"

Кырымтатар балалары да күпләп үлә

СССР Эчке эшләр министрлыгының 4нче бүлеге җитәкчесе майор Курочкин белешмәсенә күрә 1945-1950 елларда сөрген урыннарында Кырымнан сөрген ителгән гаиләләрдә 16 яшькә кадәрге балалар саны- 13823, үлүчеләр - 32107, исән калганнар - 20512.

Кырымнан махсус күченүчеләр белән чагыштырганда, бу чорда балалар арасында үлем күрсәткече, халык саны белән пропорциональ санаганда, депортацияләнгән алманнар һәм Төньяк Кавказ халыкларында гына югарырак булган.

Исән калган, әмма әти-әнисез һәм балалар йортларына могҗизалы рәвештә эләккән, ләкин документлары булмаган кырымтатар балалары еш кына урыс фамилияләре һәм исемнәр белән языла. Аларның киләчәк язмышын, шулай ук караучысыз калган кешеләрне дә эзләп табу мөмкин түгел. Еллар узгач сөргеннең коточкыч фаҗигаләре, җинаятьләре, хастаханәгә эләккән балаларны укол кадап үтергәннәре хакында хәбәрләр дә тарала.

БУ ТЕМАГА:

"Сөргендә кырымтатар балаларын укол кадап үтерә иделәр"

Махсус комендатуралар – тоталь күзәтчелек һәм ирексезлек системы

Сөргенлек урыннарында барлык кырымтатарлар махсус комендатуралар күзәтүе астында кала. Кагыйдә буларак, комендантлар сөргенгә җибәрелгәннәр өстеннән чиксез хакимлеккә ия була. 16 яшьтән өлкәнрәкләр айга бер тапкыр яшәү урыны турында комендатурага хәбәр итәргә мәҗбур була. Комендант санкциясеннән башка яшәү урыныннан читкә ирекле чыгу тыела һәм моның өчен җәза бирелә. СССР Югары Шурасы президиумының 1948 елның 26 ноябрендәге карары нигезендә үз белдегең белән качу өчен 20 ел каторга эшләре бирелә, качканнарны яшергән кешеләр 5 елга ирегеннән мәхрүм ителә.

"Махсус күченүчеләр колхозларда һәм районнарда кечкенә төркемнәрдә җирле урыс, казакъ, үзбәк, кыргыз халыклары белән аралаша, махсус режим шартларында яшиләр", дип хәбәр итә Л. Берия нарком В.М.Молотовка 1944 елның 19 июнендә язган хатында.

1944-1948 елларда Кырым өлкәсе эчке эшләр идарәсенә качкан 2734 күченүчегә эзләү йөкләмәләре килә. Бу чорда 118 качкын тоткарлана һәм эзләүдә булмаган 582 качкын тоткарлана, ягъни барлыгы 700 кеше. 700 кешедән 111 кеше кулга алына һәм җинаять җаваплылыгына тартыла, 409 кеше кулга алына һәм качу урынына этап белән юллана. 180 кеше кулга алынмыйча торак урыннарына җибәрелә.

БУ ТЕМАГА:

Сөрген балалары: Исмет Меметов һәм Мева Ибадлаева

Чикләүләр алынды, ләкин Кырымга кайту тыела

1956 елның 28 апрелендә СССР Югары Шурасы президиумы карары белән махсус торак пункт чикләүләре алына. Әмма милекне кире кайтару һәм элеккеге яшәү урынына (Кырымга–ред.) кайту тыела.

"Әлеге Указның беренче маддәсендә санап үтелгән кешеләрдән махсус торак пункт чикләүләрен бетерү аларга күчерелгәндә конфискацияләнгән мөлкәтне кире кайтаруга китерми һәм аларның күчерелгән урыннарына кайтырга хокукы юк" диелә СССР Югары Шурасы президиумы рәисе К. Ворошилов карарында.

Торак пунктларның, тауларның, елгаларның исемнәрен үзгәртү

Кырымны каты чистартудан соң, торак пунктларының исемнәрен генә түгел, ә татар, грек, алман тамырлары булган елгаларның, тауларның исемнәрен дә үзгәртү турында берничә карар кабул ителә.

ВКП Кырым өлкә комитеты утырышының 60нчы протоколыннан

Кырымның торак пунктларын, елгаларын, тауларын үзгәртү турында (иптәш Чурсин):

Кырымда хәл үзгәрү сәбәпле, исемнәре татар, грек һәм алман чыгышы белән бәйле булган түбәндәге торак пунктларны, елгаларны, тауларны үзгәртергә кирәк дип санарга кирәк (исемлекләр кушыла).

ВКП(б) Үзәк комитетыннан әлеге карарны раслауны сорарга.

Бер үк вакытта Кырымда яңа күченүчеләрне урнаштыру турында карарлар кабул ителә.

"... Үзәк Комитеты безнең бурычларга күрсәтеп, Кырым хезмәтчәләренең әхлакый сәяси бердәмлеген ныгытуга игътибар итә. Моның өчен фашизмга ярдәм итүчеләр буларак татарларны, грекларны, болгарларны, әрмәннәрне куып чыгару буенча махсус чара үткәрелде. Шуңа күрә дәүләт саклану комитеты Кырымга 50 мең күченүчене урнаштыру турында карар кабул итә.

Кырымтатар халкы Кырымнан куылган һәм сөргенлек урыннарында исән калу өчен көрәшкән вакытта, Кырымга Русия төбәкләреннән, ә соңрак Украинадан дәүләт хисабына күпләп башка милләт вәкилләрен күчерү оештырыла. 1944-1946 елларда гына Кырымга 18040 гаилә күчерелә, 1949-1952 елларда 82067 гаилә. Бу процесс 70нче елларга кадәр туктамый.

БУ ТЕМАГА:

Бер "малайның" кырымтатар сөргененнән истә калганнары

Кырым АССР – автономиясе бетерелә

Кырымтатар халкы сөрген ителгәннән соң Кырым автономиясе эзлекле рәвештә юкка чыгарыла.

1945 елның 30 июнендә СССР Югары Шурасы президиумы РСФСР Югары Шурасы президиумы тәкъдиме белән Кырым АССРны РСФСР тәркибендәге Кырым өлкәсенә үзгәртү турында фәрман чыгара. Фәрманга СССР Югары Шурасы президиумы рәисе М.Калинин кул куя.

1946 елның 25 июнендә Чечен-Ингуш АССРны бетерү һәм Кырым АССРын Кырым өлкәсенә үзгәртеп кору турында канун кабул ителә һәм РСФСР Конституциясенә үзгәрешләр кертелә.

1954 елның 19 февралендә СССР Югары Шурасы президиумы фәрманы белән Кырым өлкәсе РСФСР тәркибеннән Украина ССР тәркибенә тапшырыла.

"РСФСР Югары Шурасы президиумы һәм УССР Югары Шурасы президиумының Кырым өлкәсен Русия Совет Федератив Социалистик Республикасы тәркибеннән Украина Совет Социалистик Республикасы тәркибенә тапшыру турындагы уртак тәкъдимен расларга", диелә СССР Югары Шурасы Президиумы рәисе К.Ворошилов имзалаган фәрманда.

1956 елның 24 ноябрендә КПСС Үзәк комитеты сөрген ителгән калмыклар, карачайлар, балкарлар, чеченнар һәм ингушларның милли автономияләрен торгызу турында карар кабул итә. "СССР Югары Шурасы президиумы Калмык, Карачай, Балкар һәм Чечен-Ингуш милли автономиясен торгызу турындагы фәрман проектларын расларга", диелә бу карарда.

БУ ТЕМАГА:

Зекие Керимова: "Кырымтатар халкы бүген дә сөрген хәлендә"

Кырымда автономияне торгызу "максатсыз" дип таныла

"Элек Кырымда яшәгән татарларга милли автономия бирүне максатсыз дип танырга кирәк, чөнки элеккеге Кырым АССРы татарларның автономиясе генә түгел, ә күпмилләтле республика булган, анда татарлар барлык халыкның биштән бер өлешеннән азрак тәшкил иткән, һәм РСФСР тәркибендә татар милли автономияле оешмасы – Татар АССР бар, шулай ук хәзерге вакытта Кырым территориясе Украина өлкәсе булып тора һәм анда кешеләр урнашып яши. Кырымтатарларга ТАССРга барып яшәргә тәкъдим ителә.

Кырымтатар халкының кайтуы өчен көрәш сөргенлек урыннарында дәвам итә. Бу көрәшнең иң югары ноктасы 1987 елның июлендә Мәскәүдә Кызыл мәйданда халыкның Кырымга массакүләм каршылык чаралары белән билгеләнә.

БУ ТЕМАГА:

1987 елның җәендә Мәскәүдә кырымтатарларның иң зур каршылык чаралары уза. Ничек?

Бу көрәш кырымтатарларның Кырымга кайта башлавы белән тәмамлана.

Кырымтар милли хәрәкәтенең нигезе булган ике максатның берсе, ягъни халыкны Кырымга кайтару максаты, тулаем булмаса да, ярты гасырдан соң тормышка ашырыла. Икенче максат - Кырымда кырымтатар дәүләтчелеген торгызу өчен көрәш бүенге шартларда да дәвам итә.

🛑 Русиядә Азатлык сайты томаланды, нишләргә? Безнең кулланма.
🌐 Безнең Telegram каналына да кушылырга онытмагыз!