AQŞ senatı belän wäkillär palatası xökümätkä şuşı krizistan qotılu öçen 850 milliard dollarlıq kredit taratu xoquqın birde Almaniä kanzlerı Merkel: “Min mondıy krizis kürgänem yuq ide”, dip wäzğıätneñ nindi yaman buluına işarä itte häm banklar da aqçaları bulğannarğa bu aqçalarnıñ yuqqa çıqmayaçağına garantiä birde. Xalıqara Valyuta Fondı 1930-nçı yıllardan birle berençe märtäbä qarşıbızğa çıqqan bu qurqınıçlı finans şogı säbäple, dönya ekonomikası möhim ber töşügä duçar buldı, dip belderde.
Ütkän atnada bäyräm yalı arqılı Anqaradan ber tawış ta çıqmağan ide. Ä bu atnada da premyer-ministr Tayip Erdoğan belän anıñ komandası global krizisqa qarşı tieşle saqlıq çaraları alğan buluları häm Törkiäneñ bu dulqınlanudan az zıyan belän qotılaçağı turındağı fikerlären qabatlap tordılar.
Finans dairäläre häm xätta ğadi xalıq ta başqaçaraq fikerdä. Törkiäneñ iñ tä'sirle häm köçle Törek industrialistları häm eşquarları oyışması TÜSİAD-nıñ Başqarma Sovetı räise Arzuxan Doğan Yalçıyndagnıñ: “Bu çınnan da ber ekonomik krizis… Bu ber finans krizisı ğına tügel. Eş dönyası bularaq bez bik borçılabız”, dip belderüe eşneñ nindi citdi buluına işarä itä. Ayıruça statistik sannar da bu borçılunı raslıy.
Törek bazarlarında satıp alu mikdaren tikşergän statistikağa qarağanda, soñğı 9 ayda töreklärneñ eşläp çığarğan produktsiälärenä taläp könnän-kön kimi başlağan. Maşina tözü industriäse dä kiläse aylarda eksportnıñ kimiäçägenä işarä itä. Könküreş tovarlarğa da ixtıäc kimede. Tekstil' industriäsendä produktsiä 21 %-qa, televizor, radio apparatlarında 36 %-qa, başqa byuro maşinalarında isä 56 %-qa kimü bar.
Eksport belän import arasında defitsit arta bara. Bıyılnıñ berençe sigez ayında 110 milliard dollarlıq çimal kertelgän, ä eksport nibarı 92 milliard dollarlıq qına bulğan. Şirkätlärneñ burıçları isä yıl sayın arta bara. 2003-nçe yılda Törkiäneñ çit il burıçı 130 milliard dollar bulsa, xäzer bu 270 milliard dollarğa citkän.
Bu wäzğıät yarlılıqnı üsteräçäk. Çönki ütkän yıldağı sannar belän çağıştırğanda eş moxitennän çigengän şirkät, kooperatsiä häm eş urınnarı 39 meñnän 52 meñgä üskän. Bu san, yäğni waq häm urta külämdäge eş urınnarınıñ aldıbızdağı könnärdä yabıluınnan tağın da üsäçäk. Dimäk, eşsezlär sanı tağın da artaçaq. Bu san räsmi bularaq 10 %, ämma çınbarlıqta tağı da yuğarıraq. Bigräk tä yäşlär arasında eşsezlek 25-30 % tiräse. Däwlät planlau oyışması raportına qarağanda, tağın östämä 6,5 million keşe yarlılar safına töşäçäk.
İnde industrialistlar, eşquarlar, käsepçelär häm ğomumän eşçelär belän barlıq tarmaqlardağı xezmätkärlär xökümättän çaralar alunı kötälär. “Referans” gazetası “Tağın närsä kütäbez” digän rubrika urnaştırdı. Gazeta AQŞ-ta çıqqan ekonomik krizis säbäple Törkiädäge ber waq banknı satıp alu planı suğa töşte, bu şuşı banknı awır xäldä qaldırdı. Berniçä bank ta şul uq xäldä ikän dip yaza. Zur banklarnıñ direktorları isä xökümättän banklarda totılğan barlıq aqçalarğa däwlät garantiäse birelüen taläp itälär, Almaniädä bulğanı kebek.
Qısqası, Törkiä bu könnärdä ilneñ kön'yak könçığışında artqan terror xäräkätläre belän menä şuşı krizis arasında qısıldı. Bu atna başında Tön'yak Ğiraqqa çiktäş ber xärbi punktqa yasalğan PKK höcüme belän 17 soldat häläk buldı, 8 oktäberdä isä 6 politsiä Diärbaqırda üterelde. Terror mäs’äläse citdi, läkin ekonomik krizisnıñ tä'sirläre köçleräk bulaçaq. Kiläse atnalar häm aylar Törkiä öçen bügennän ciñelräk bulmayaçaq.
Ütkän atnada bäyräm yalı arqılı Anqaradan ber tawış ta çıqmağan ide. Ä bu atnada da premyer-ministr Tayip Erdoğan belän anıñ komandası global krizisqa qarşı tieşle saqlıq çaraları alğan buluları häm Törkiäneñ bu dulqınlanudan az zıyan belän qotılaçağı turındağı fikerlären qabatlap tordılar.
Finans dairäläre häm xätta ğadi xalıq ta başqaçaraq fikerdä. Törkiäneñ iñ tä'sirle häm köçle Törek industrialistları häm eşquarları oyışması TÜSİAD-nıñ Başqarma Sovetı räise Arzuxan Doğan Yalçıyndagnıñ: “Bu çınnan da ber ekonomik krizis… Bu ber finans krizisı ğına tügel. Eş dönyası bularaq bez bik borçılabız”, dip belderüe eşneñ nindi citdi buluına işarä itä. Ayıruça statistik sannar da bu borçılunı raslıy.
Törek bazarlarında satıp alu mikdaren tikşergän statistikağa qarağanda, soñğı 9 ayda töreklärneñ eşläp çığarğan produktsiälärenä taläp könnän-kön kimi başlağan. Maşina tözü industriäse dä kiläse aylarda eksportnıñ kimiäçägenä işarä itä. Könküreş tovarlarğa da ixtıäc kimede. Tekstil' industriäsendä produktsiä 21 %-qa, televizor, radio apparatlarında 36 %-qa, başqa byuro maşinalarında isä 56 %-qa kimü bar.
Eksport belän import arasında defitsit arta bara. Bıyılnıñ berençe sigez ayında 110 milliard dollarlıq çimal kertelgän, ä eksport nibarı 92 milliard dollarlıq qına bulğan. Şirkätlärneñ burıçları isä yıl sayın arta bara. 2003-nçe yılda Törkiäneñ çit il burıçı 130 milliard dollar bulsa, xäzer bu 270 milliard dollarğa citkän.
Bu wäzğıät yarlılıqnı üsteräçäk. Çönki ütkän yıldağı sannar belän çağıştırğanda eş moxitennän çigengän şirkät, kooperatsiä häm eş urınnarı 39 meñnän 52 meñgä üskän. Bu san, yäğni waq häm urta külämdäge eş urınnarınıñ aldıbızdağı könnärdä yabıluınnan tağın da üsäçäk. Dimäk, eşsezlär sanı tağın da artaçaq. Bu san räsmi bularaq 10 %, ämma çınbarlıqta tağı da yuğarıraq. Bigräk tä yäşlär arasında eşsezlek 25-30 % tiräse. Däwlät planlau oyışması raportına qarağanda, tağın östämä 6,5 million keşe yarlılar safına töşäçäk.
İnde industrialistlar, eşquarlar, käsepçelär häm ğomumän eşçelär belän barlıq tarmaqlardağı xezmätkärlär xökümättän çaralar alunı kötälär. “Referans” gazetası “Tağın närsä kütäbez” digän rubrika urnaştırdı. Gazeta AQŞ-ta çıqqan ekonomik krizis säbäple Törkiädäge ber waq banknı satıp alu planı suğa töşte, bu şuşı banknı awır xäldä qaldırdı. Berniçä bank ta şul uq xäldä ikän dip yaza. Zur banklarnıñ direktorları isä xökümättän banklarda totılğan barlıq aqçalarğa däwlät garantiäse birelüen taläp itälär, Almaniädä bulğanı kebek.
Qısqası, Törkiä bu könnärdä ilneñ kön'yak könçığışında artqan terror xäräkätläre belän menä şuşı krizis arasında qısıldı. Bu atna başında Tön'yak Ğiraqqa çiktäş ber xärbi punktqa yasalğan PKK höcüme belän 17 soldat häläk buldı, 8 oktäberdä isä 6 politsiä Diärbaqırda üterelde. Terror mäs’äläse citdi, läkin ekonomik krizisnıñ tä'sirläre köçleräk bulaçaq. Kiläse atnalar häm aylar Törkiä öçen bügennän ciñelräk bulmayaçaq.
